علی رمضانیان
در بازارهای مالی دنیا این تلاش وجود دارد که بعضا ابزارهای مالی اسلامی را معرفی و به مسلمانان ارائه کنند. در بازار سرمایه، بانک و بیمه این ابزارهای مالی اسلامی در سال‌های اخیر در دنیا رونق گرفته است.
در صنعت بیمه ایران نیز مانند دیگر بازارهای مالی تلاش شده تا یک ابزار مالی اسلامی ارائه شود که تکافل نام گرفته است.
حدود ۱۵ سالی از مطرح شدن صندوق تعاون در خصوص ورود بیمه‌های تعاونی در راستای تحقق سیاست‌های کلی اصل ۴۴ به صنعت بیمه کشورمان می‌گذرد.
اما شاهد اتفاقات خاصی در این زمینه نبودیم. در همان زمان، بیمه تکافل نیز مطرح شد ولی در این خصوص هم با وجود گذشته نزدیک به دو دهه شاهد رخداد خاصی نبودیم.
اسلامی کردن اجزا اقتصاد، پیشینه طولانی دارد. اوراق بهادار اسلامی، بازار سرمایه و ابزارهای اسلامی، بانکداری اسلامی و بیمه اسلامی از جمله مواردی هستند که در کشورهای اسلامی مطرح است. کشورهای اسلامی در حوزه مالی توفیق زیادی داشتند چون که ابزارهای سرمایه گذاری مناسبی در این حوزه ها دارد. هرچند نفوذ این اسلامی کردن اجزا اقتصاد تا ارکان اقتصادی غرب نیز رخ داده‌است.
مثلا بانک های انگلیس، امریکا و سوییس در زمینه ابزارهای اسلامی مالی اقدامات زیادی کردند که نتیجه مثبتی نیز داشت. اما در ایران ما شاهد رخدادهای مثبت زیادی نبودیم.
موضوع بیمه تکافل چندسالی است که مطرح می شود اما این روزها بیمه مرکزی تمرکز بیشتری را در این حوزه مبذول داشته است.
این در حالی است که صنعت بیمه با مشکلات زیادی دست و پنجه نر می کند و نتوانسته ضریب نفوذ مناسب را طبق برنامه پنجساله توسعه رقم بزند.
تعریف تکافل
واژه تکافل به مفهوم بیمه اسلامی است که در محدوده معاملات اسلامی(بانکداری اسلامی) با رعایت قوانین و مقررات اسلامی انجام می‌پذیرد. اصولا بیمه مکانیزمی برای جبران تبعات ناشی از حوادث مختلف بوده و در راستای اصل جبران خسارت و مسوولیت‌های مشترک افراد جامعه عمل می‌کند.
تکافل دارای ریشه عربی کفال است که به معنا و مفهوم برآورد نیاز در جامعه است و بیمه تکافل خسارت ناشی از حوادث را تحت‌پوشش قرار میدهد و در واقع مکمل نظام بانکی بدون ربا است.
بیمه تکافل از بسیاری جهات شبیه بیمه‌های بازرگانی مرسوم بوده که بر اصل مشارکت و تعاون بیمه‌گزاران تاکید دارد. در واقع نوعی بیمه اسلامی‌مبتنی‌بر مشارکت و تعاون و ایجاد صندوق مشترک است.
این امر سابقه بسیار طولانی در کشورهای اسلامی‌داشته، به طوری که به دنبال گسترش مبادلات تجاری بین بازرگانان مسلمان عرب و کشورهای هند، مالایا و سایر کشورهای آسیایی، بازرگانان برای جبران خسارات وارده به کالای خود صندوقی را تشکیل می‌دادند. اساس بیمه اسلامی‌یا تکافل مسوولیت مشترک، غرامت مشترک و منافع مشترک است.
بر همین اساس، اخیرا در مورد راه اندازی سیستم مالی تکافل اظهارنظرات متفاوتی را می شنویم. صرفنظر از محتوای سخنان اشخاص در خصوص این ابزار مالی که منشا در اصول شریعت دارد، آنرا روشی مفید که باعث نهادینه شدن فرهنگ تعاون ، خرد و همکاریهای جمعی در محیط کسب و کار ملی می گردد می توان تعبیر کرد.
راه سوم
تکافل را می توان یک راه سوم در اکوسیستم کسب و کار نامید و آنرا یک ابزارمالی یا رویکرد جدید تامین سرمایه و پوشش حمایتی در قبال ریسک های مشهود و نامشهود بطور مستقل از بخش های دولتی و خصوصی محسوب کرد.
از اواخر دهه ۷۰ در ایران ، بسیاری از اقتصاددانان از تصمیم سازان و تصمیم گیران ارشد کشور درخواست، کاهش سهم سرمایه گذاری و مدیریت دولت در اقتصاد به روش مستقیم را داشتند. برای همین منظور، اصل ۴۴ قانون اساسی تغییراتی داشت تا راه برای حضور شرکت های بخش خصوصی واقعی باز شود .
به گفته حمیدرضا حاج اشرفی، کارشناس بیمه، ابزار تکافل و استقرار سیستم های تعاون محور، مردم سالار به قصد اجتناب از ثروت اندوزی فرد محور و کنز، کلید تکثیر سرمایه های ثابت و متغیر و روش های مردمی حمایت از کارآفرینان در توزیع ریسک متقارن است که ریشه در تاریخ ایران دارد.
احیای مجدد سیستم مشارکت های اقتصادی در جوامع محلی اکنون در قالب سیستم تکافل امکانپذیر است.
رهاورد تجربیات بانک ها و بیمه ها جهت نوسازی اقتصاد از سنت به مدرنیته که ارمغان دانش غرب بود کتمان شدنی نیست، لیکن اکنون زمان بازگشت به فرهنگ همکاریهای تعاون محور برای توسعه ملی ست.
حاج اشرفی در ادامه گفت و گو با عصراقتصاد؛ افزود: «بدون تردید ورود مدل تکافل در اقتصاد بیمه همانند حساب قرض الحسنه در بانک ها عمل خواهد کرد تا عیار و سهم پول نزول و بهره بیشتر نشود.
سیستمی که مشارکت حلال در سپرده گذاری ها را افزایش میدهد.اینکه پول سالم و حلال تکافل بیاید و در تولید سرمایه گذاری شود و قابل نظارت از سوی متکافل باشد سهم صنعت بیمه نیز از اقتصاد حلال افزایش می یابد. توجه به S.M.Eها و تولید خرد خانوادگی باید بسیار در اولویت قرار گیرد.
دشواری کار در این است که عده ای به پول و سرمایه گذاری های با نرخ سود متداول «به اصطلاح نزول» متداول در جامعه عادت کرده اند و اعتیاد به پول نزول از اعتیاد به مواد مخدره هم متاسفانه نیرومندتر است.
و لذا به بهانه واهی ؛اختلاف اندازی در فقه و مذهب یا تفاوت با عقاید اعراب، از ورود این مدل بین المللی تعاون اسلامی خوششان نمیاید در حالیکه کشورهای غربی استقبال بیشتری از این نوع روش تعاون اسلامی در بیمه داشته اند و جایگاه و سهم بزرگی در پرتفوی بازار بیمه بین الملل شکل گرفته است.
اگر حلاوت بهره برداری از خدمات شبه بیمه سیستم تکافل را مردم بچشند دیگر عده ای سودجو از منابع ارزان بیمه گذاران عزیزمان به نفع خود بهره نمیبرند.
او در خصوص علت مخالفت با این طرح گفت: «عده ای از تغییر می ترسند. چرا از تغییر و ایجاد و نوآوری در بیمه و اقنصاد هراس دارند؟ پاسخ ساده است این افراد شناختی از این ابزارهای نوین ندارند.
این افراد در برابر تحول دیجیتال صنعت بیمه نیز مقاومت می کرد و آن را عقب مانده نگه‌داشتند. مقاومت در برابر عدم خلق محصول در بیمه محصولات کشاورزی، سرمایه گذاری معادن،بیمه ورزشکاران، درمان و حوادث طبیعی موجب ایجاد انواع‌صندوقچه های بیمه ای ناکارامد شد و هم‌اکنون عدم تحرک در اجرای وظیفه صنعت بیمه در اجرای قانون تاسیس موسسات تضمین، این سازوکار بیمه اعتباری نضمینی و اجرای آنرا به سمت وزارت دارایی و بانک مرکزی سوق داده و این امکان توسعه بخش با انحرافی هدفمند مصادره شده و انفعال صنعت بیمه سفره و سهم بیمه در اقتصاد را همچنان کوچک و کوچکتر خواهد کرد لذا انجام امور و تحولات بزرگ دانش، مهارت و تجربه و جسارت میخواهد و با طبل توخالی تبلیغاتی و نمایش ها، سمینارها و نشست های شکلی غیرمفید هرینه زا و بازاریابی سطحی نگرانه و شخصیت ساری برای خود با آگهی و پول از جیب بیمه گذاران و صاحبان سهام و اظهارنظرهای باصطلاح کارشناسی بی مایه می کنند که دردی را دوا نخواهد کرد.
وضعیت تکافل و راه افتادن آن هم شبیه همین موارد و حکایت اخیرالذکر است.»