پیوندهای تاریخی و فرهنگی ایران و هند؛ شالوده محکم در روابط اقتصادی و تمدنی

رویکرد ایران به تعهدات متعدد و تعقیب جهان چندقطبی، در کنار بازسازی اتحاد بین قدرت‌های جهانی، مرحله جدیدی را در روابط دهلی نو_تهران ایجاد کرده است.

هجدهمین دور رایزنی‌های سیاسی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری هند صبح یکشنبه پنجم آذرماه با حضور هیأت‌های وزارت خارجه‌های دو کشور به ریاست قائم مقام وزارت امور خارجه هند وینای موهان کواترا و معاون سیاسی وزارت امور خارجه علی باقری در محل وزارت امور خارجه در تهران برگزار شد.

در آن نشست چهار ساعته طیفی از موضوعات سیاسی، اقتصادی، کنسولی و نیز تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت و اولویت‌های روابط دو کشور در دوره پیش رو مشخص شد.

علی باقری در آن نشست ضمن استقبال از گسترش و توسعه مناسبات دو کشور، بر ایجاد ساز و کارهای مناسب برای تضمین تعاملات راهبردی و پایدار بین دو کشور تأکید کرد.

وی همچنین، گسترش روابط ایران و هند در عرصه‌های چندجانبه و منطقه‌ای از جمله در قالب سازمان همکاری شانگهای و بریکس و نیز در چارچوب سازمان ملل متحد و نهادهای وابسته به آن را مورد تاکید قرار داد.

همسایگی گسترده هند و ایران

روابط نزدیک تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مجاورت جغرافیایی میان ایران و هند فرصت کافی برای دو کشور در جهت پیشبرد منافع ملی خود از طریق ایجاد روابط دوجانبه قوی ایجاد کرده است.

ایران که از نظر منابع انرژی، به ویژه نفت و گاز غنی است، می تواند تقاضای فزاینده هند برای انرژی را برآورده کند و در عین حال به عنوان یک مسیر ترانزیت بین المللی در حرکت هند به سمت شهرت و قدرت جهانی عمل کند. از سوی دیگر، هند می تواند به ایران در زمان آزمایش کمک کند تا به انزوا پایان دهد و به توسعه اقتصادی آن کمک نماید.

واقعیت زمینی اما متفاوت است. هند، در حالی که سطحی از همکاری با ایران را حفظ می کند، به طور فزاینده ای به کشورهای دیگری مانند عربستان سعودی و عراق برای تامین نیازهای انرژی خود نگاه کرده است.

البته در برهه ای از زمان، تغییر پارادایم سیاست خارجی هند از نهرویسم در دوران جنگ سرد به عمل‌گرایی در دوره پس از جنگ سرد تأثیر منفی بر روابط ایران و هند داشته است.

تعدادی از عوامل دیگر نیز ممکن است مانع توسعه روابط مثبت ایران و هند شود که در این میان میتوان به نقش کشورهای ثالث مانند ایالات متحده، اسرائیل، عربستان سعودی، پاکستان و چین به عنوان عوامل مهم بازدارنده روابط مثبت تهران و دهلی اشاره کرد.

سیاست خارجی هند یک چشم انداز ژئواستراتژیک را متصور است که حول سه دایره تعامل متحدالمرکز در حال گسترش است
با این حال، سیاستگذاران هند امنیت را در همسایگی دایره های متحدالمرکز گسترده تر می دانند.

سیاست خارجی هند یک چشم انداز ژئواستراتژیک را متصور است که حول سه دایره تعامل متحدالمرکز در حال گسترش است. دایره اول شامل جنوب آسیا است که از افغانستان در غرب تا میانمار در شرق امتداد دارد.

هند با توجه به مزیت های جمعیتی و جغرافیایی خود، موقعیت مسلط در جنوب آسیا دارد و به طور فعال به دنبال برتری و اعمال نفوذ برای مقابله با دخالت خارجی است.

دایره دوم همسایگی گسترده را در بر می گیرد که شامل مناطق مجاور آسیای جنوبی، از جمله غرب آسیا، آسیای مرکزی، آسیای جنوب شرقی و منطقه اقیانوس هند است. در این حوزه، هند قصد دارد تأثیر قدرت‌های دیگر را متعادل کند و از تضعیف منافع آن‌ها جلوگیری کند.

تحلیلگرانی مانند دیوید اسکات، استدلال می‌کنند که دیدگاه هند از یک همسایگی گسترده شامل پیش‌بینی قدرت توسط این کشور است.

خواه فرافکنی نظامی و اقتصادی قدرت سخت باشد یا رشته های فرهنگی و فکری قدرت نرم. این مفهوم همسایگی گسترده، به چارچوبی جامع تبدیل شده است که تعامل هند را در همه جهات هدایت می کند، که با دید ۳۶۰ درجه از فرصت های فراتر از جنوب آسیا مشخص می شود. در نهایت، دایره سوم کل جهان را در بر می گیرد و آرزوهای هند را به عنوان یک قدرت جهانی منعکس می کند.

هند بر این باور است که نه تنها یک قدرت منطقه ای است، بلکه به دنبال آن است که یک بازیگر کلیدی در صحنه جهانی باشد، از منافع ملی خود دفاع کند، صلح و ثبات را ترویج کند و با کشورهای سراسر جهان مشارکت کند

این مسئله نشان دهنده شناخت هند است که منافع و مسئولیت های استراتژیک آن بسیار فراتر از همسایگی نزدیک آن است. هدف هند در این حلقه ایفای نقش فعال در شکل دادن به امور جهانی، مشارکت در مسائل با اهمیت جهانی و مشارکت در فرآیندهای تصمیم گیری بین المللی است.

هند بر این باور است که نه تنها یک قدرت منطقه ای است، بلکه به دنبال آن است که یک بازیگر کلیدی در صحنه جهانی باشد، از منافع ملی خود دفاع کند، صلح و ثبات را ترویج کند و با کشورهای سراسر جهان مشارکت کند.

این چشم‌انداز جهانی گسترده‌تر، جاه‌طلبی هند برای تبدیل شدن به بازیگری مسئول و تأثیرگذار در رسیدگی به چالش‌ها و فرصت‌های پیچیده قرن بیست و یکم را برجسته می‌کند.

برنامه ریزان استراتژیک هند بر این باورند که منطق جغرافیا بی وقفه است و جغرافیا به هند موقعیت منحصر به فردی در ژئوپلیتیک قاره آسیا می دهد، به طوری که ردپای آنها به فراتر از جنوب آسیا می رسد و منافع آنها در زیر شاخه های مختلف قرار دارد؛ آسیا، چه غرب آسیا، چه شرق آسیا، چه آسیای جنوب شرقی یا آسیای مرکزی.

برای هند، آسیای مرکزی در مرزهای شمالی این کشور قرار دارد و منطقه اقتصادی انحصاری هند از آب‌های خلیج فارس تا تنگه مالاکا را در بر می‌گیرد. پس از پایان جنگ سرد، تعاملات سیاسی، اقتصادی و دفاعی هند با همسایگی گسترده تشدید شده است. تعامل عمیق با این همسایگی گسترده آغازی برای تاکید مجدد نقش تاریخی خوش‌خیم و تثبیت‌کننده هند در این مناطق است که مبتنی بر تجارت ایده‌ها و کالاها است.

در این زمینه، غرب آسیا یک منطقه کلیدی از نظر مفهوم همسایگی گسترده هند است. هند سیاست نگاه به غرب را در سال ۲۰۰۵ آغاز کرد زیرا منطقه خلیج فارس، مانند جنوب شرق و جنوب آسیا، بخشی از مناطق داخلی اقتصادی طبیعی این کشور است. هند باید روابط اقتصادی نزدیک‌تری را با همسایگان خود در همسایگی آسیایی خود دنبال کند.

ایران به‌ عنوان نزدیک‌ترین همسایه جغرافیایی هند در منطقه خلیج فارس ظاهر شده که دارای منابع ارزشمند، قابلیت‌های سیاسی و موقعیت استراتژیک است که آن را برای حفظ منافع هند در غرب آسیا ضروری می‌کند.

در این میان؛ ایران به‌ عنوان نزدیک‌ترین همسایه جغرافیایی هند در منطقه خلیج فارس ظاهر شده که دارای منابع ارزشمند، قابلیت‌های سیاسی و موقعیت استراتژیک است که آن را برای حفظ منافع هند در غرب آسیا ضروری می‌کند.

نقش ایران در سیاست هند در افغانستان_پاکستان بسیار ارزشمند است که در ساختار ام ای آی هند که ایران را با پاکستان و افغانستان گروه بندی می کند، منعکس شده است. علاوه بر این، موقعیت ایران به عنوان یک رابط برای آسیای مرکزی، دریای خزر و منطقه قفقاز جنوبی با اقیانوس هند، بعد حیاتی دیگری به تعامل استراتژیک هند می‌افزاید.

پیوندهای تاریخی و فرهنگی بین هندی ها و ایرانیان شالوده ای محکم برای روابط اقتصادی و تمدنی که هزاران سال را در بر می گیرد، تشکیل می دهد. در حالی که تجارت دوجانبه بین ایران و هند در دهه گذشته با نوسانات مواجه شده بود، در دهه ۲۰۰۰ با ایجاد مشارکت استراتژیک بین دو کشور به نقطه عطف مهمی دست یافت. قدرت اقتصادی هند، جمعیت قابل توجه، قابلیت های نظامی، وضعیت انرژی هسته ای و عضویت هند در بریکس توجه ایران را به خود جلب کرده است.

در راستای نقشه راه «نگاه به شرق»، تهران به طور فزاینده ای تقویت روابط با هند را در اولویت قرار داده است. از دیدگاه ایران، سازمان‌های چندجانبه مانند بلوک بریکس و سازمان همکاری شانگهای نقشی محوری دارند. اخیرا تجارت ایران با کشورهای عضو بریکس به ۳۴ میلیارد دلار رسیده است.

در عین حال، در حالی که هند به چالش های ژئوپلیتیکی ادامه می دهد، این کشور برای تقویت روابط تجاری با ایران همچنان مصمم است. هدف هند با درگیر شدن فعالانه در گفتگوهای استراتژیک و کاوش در راه های همکاری، ایجاد یک محیط تجاری سودمند و انعطاف پذیر است که از فشارهای خارجی فراتر می رود.

توجه به این نکته مهم است که هند و ایران یکدیگر را به عنوان رقبای ژئوپلیتیکی نمی بینند. رویکرد ایران به تعهدات متعدد و تعقیب جهانی چندقطبی، در کنار بازسازی اتحاد بین قدرت‌های جهانی، مرحله جدیدی را در روابط دهلی نو_تهران ایجاد کرده است.علیرغم مواجهه با چالش‌هایی مانند تحریم‌ها و محدودیت‌های واردات، ایران و هند به پتانسیل عظیم همکاری اقتصادی پی برده‌اند.

تقویت همکاری های اقتصادی دوجانبه؛ فرصت ها و چالش ها

هند و ایران شاهد رشد قابل توجهی در تجارت دوجانبه بوده اند و صادرات و واردات بین دو کشور رشد قابل توجهی داشته است. علیرغم مواجهه با چالش‌هایی مانند تحریم‌ها و محدودیت‌های واردات، هر دو کشور به پتانسیل عظیم همکاری اقتصادی پی برده‌اند. سیاست تجارت خارجی هند در ۲۰۲۳ اهداف کلیدی از جمله تقویت صادرات، ترویج رشد و تبدیل هند به یک مرکز تجاری تجاری پیشرو را مشخص می کند.

این سند سیاست با تاکید بر استفاده از روپیه هند در تجارت فرامرزی و تعمیق روابط تجاری، روپیه را به عنوان یک ارز بالقوه جهانی در سال های آینده برجسته می کند. این اهداف برای تجارت با ایران ارتباط قابل توجهی دارند. ارزش صادرات هند به ایران در سال ۲۰۲۲ با افزایش قابل توجهی روبرو شد و به ۱۸۴۷ میلیون دلار رسید که نشان دهنده افزایش قابل توجه ۴۴ درصدی است.

در عین حال، واردات هند از ایران با رشد قابل توجه ۶۰ درصدی به رقم ۶۵۳ میلیون دلار رسید. رشد قابل توجه تجارت دوجانبه عمدتاً ناشی از صادرات برنج هند به ایران بود که به ارزش چشمگیر ۱.۰۹۸ میلیارد دلار آمریکا رسید و نرخ رشد قابل توجه ۵۲ درصد را نشان داد.

امضای برجام در ابتدا باعث شد تا روابط تجاری ایران و هند به حجم چشمگیر ۱۸ میلیارد دلار برسد. با این حال، خروج بعدی ایالات متحده از برجام در ماه می ۲۰۱۸ و اعمال تحریم های چند لایه علیه ایران چالش های بزرگی را برای تجارت دوجانبه ایجاد کرد. در حالی که تجارت بین دو کشور بین سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱ کاهش یافت، سال مالی ۲۰۲۲-۲۰۲۱ شاهد تجدید حیات قابل توجهی بود. تجارت دوجانبه ایران و هند در سال ۲۰۲۲ به ۲.۵ میلیارد دلار رسید که نشان دهنده افزایش قابل توجه ۴۸ درصدی نسبت به رقم ۱.۶۹۳ میلیارد دلاری سال قبل آن است.

در حال حاضر محصولات کشاورزی و میوه جات بخش قابل توجهی از تجارت بین هند و ایران را تشکیل می دهند. حمایت از سرمایه گذاری متقابل، همکاری های گسترده در زمینه دارو و مواد خام دارویی و توافقات تجاری دوجانبه و چندجانبه قوی تر می تواند روابط اقتصادی را بیشتر تقویت کند. عمده کالاهای صادراتی ایران به هند عمدتاً شامل فرآورده های نفتی است که در سال ۲۰۲۲ رشد چهار برابری را تجربه کرد. از دیگر کالاهای صادراتی قابل توجه از ایران به هند می توان به مواد اولیه رنگ و میوه ها اشاره کرد.

علاوه بر این، پتانسیل تجاری بین دو کشور، طیف گسترده ای از محصولات را مانند میوه، چای، شکر، میوه های تازه، داروها، نوشابه ها، ماشین آلات صنعتی، گوشت، مواد معدنی، مواد شیمیایی آلی، کودها، پلاستیک، شیشه، چرم، بادام، پسته، خرما و زعفران در بر می گیرد.

همچنین، فرصت‌های تجارت غیرنفتی شامل کالاها، خدمات، سرمایه‌گذاری، گردشگری، آموزش و پرورش است و پتانسیل بسیار زیادی برای رشد تصاعدی در میان مدت و بلندمدت دارد.