در آرزوی امیرکبیر اقتصاد

ناصر بزرگمهر-روزنامه نگار

۲۰ دی سالگرد شهادت امیرکبیر در ۱۷۰ سال قبل است. میرزا تقی‌خان فراهانی ملقب به امیرکبیر که فقط ۴۵ سال عمر کرد و ۳ سال و ۳ ماه آخر عمرش نخست‌وزیر ناصرالدین‌شاه قاجار بود، توانست در همان ۳ سال و ۳ ماه، رئیس دولت ماندگار تاریخ ایران و بنیان‌گذار علوم نوین و اقتصادی جدید شود.

امیرکبیر با ایجاد دارالفنون و تاسیس رشته‌های پزشکی و مهندسی و روزنامه وقایع‌اتفاقیه حقی بزرگ بر گردن علم و دانش در این سرزمین دارد.

درباره اینکه در این سرزمین بر امیرکبیر چه رفت و چرا حمام فین کاشان تا ابد نفرین‌شده خون ناحق سرداری است که رگ خویش را در بوسه بر خنجر نامردمان سیاستی داد که نمی‌خواستند استقلال و آزادی این ملت را ببینند، باید تاریخ را ورق زد و خواند.اما نام امیرکبیر کفایت می‌کند که ما این روزها حداقل در آرزوی امیرکبیری در حوزه‌های مختلف از سیاست تا اقتصاد بگردیم؛ به‌ویژه که به‌یاد آوریم برای نخستین بار، مبارزه با رشوه‌خواری در دوران صدراعظمی امیرکبیر و در حکومت فاسد قاجاریه آغاز و به دستور او دریافتی‌های بی‌حساب‌وکتاب به افراد و سازمان‌ها قطع شد.

او حتی حقوق شاه را هم کاهش داد و دریافتی ناصرالدین‌شاه را که سر در خزانه داشت، به ماهی ۲ هزار تومان رساند.امیرکبیر پایه‌گذار اندیشه مترقی در ایران به‌شمار می‌رود و در مدت کوتاه وزارت خود، یک سیاست مستقل و ملی برمبنای اقتصاد سالم و علمی را در پیش گرفت.امیرکبیر وارث وضع نامساعد و مشکلات و موانع برای خدمت و کار بود و همه‌چیز و همه جای مملکت را در آن دوران سیاه، ویرانی فراگرفته بود. اعضای دولت و دربار در فساد غوطه‌ور بودند. جنوب و شمال کشور در دست انگلیس و روس قرار داشت.

ارتش و قزاق‌ها به‌صورت سازمانی در جهت سرکوبی و ناراحت کردن مردم در آمده بودند. نیروی دریایی که در آن تاریخ برای کشورهای مجاور دریاها نقش حیاتی داشت، اصلا در ایران وجود نداشت. صنعت به‌صورت آنچه در کشورهای پیشرفته آن روزگار وجود داشت، ابداً در ایران نبود. کشاورزی و دامداری به همان وضع قرون ‌وسطی باقی‌ مانده بود. کسی هم به فکر بهره‌برداری از معادن و ذخایر و ثروت‌های خدادادی کشور نبود. علم و ادب و هنر و اقتصاد و علومی که در غرب رواج پیدا کرده بود، کفر و الحاد به‌شمار می‌رفت و در عوض، بازار رشوه و دزدی و تجاوز و تعدی و زورگویی رواج داشت و القاب و عناوین پرزرق‌وبرق در میان طبقه بالا دست به‌دست می‌گشت.

در این وضعیت امیرکبیر شروع به اصلاحات در دو جناح داخلی و خارجی کرد.او برای نخستین بار سروسامانی به قوانین مالیاتی داد و اطلاعات خزانه و مالیات و شرایط پولی و مالی در ایران را بروزرسانی کرد و برای ماموران دولتی حقوق ثابت تعیین شد.در اغلب دوره‌های حکومتی در ایران مسئولان و سربازان قشون ‌جز مالیات، اموالی را تحت عنوان هدیه، انعام، سوروسات، آذوقه، مژدگانی و رشوه از مردم مطالبه می‌کردند.امیرکبیر دستور ممنوعیت دریافت هر نوع وجه غیرقانونی را صادر کرد و دستور به تنبیه متخلفان داد و این موارد را برای آگاهی عموم و تشویق آنها به گزارش تخلفات، در روزنامه دولتی انتشار داد. امیرکبیر از کسی هدیه نمی‌پذیرفت و به دولتیان نیز دستور داد که هدیه از کسی نپذیرند تا کسی دستاویزی برای رشوه نداشته باشد.

امیرکبیر القاب و عناوین فرمایشی را موجب زیان‌های اجتماعی می‌دانست و در نامیدن دیگران به گفتن واژه «جناب» اکتفا می‌کرد و دستور حذف القاب را صادر کرد.امیرکبیر رسم قمه‌کشی و لوطی‌بازی و حمل اسلحه سرد و گرم و قاعده بست‌نشینی را لغو کرد و به اصلاح وضع چاپارخانه پرداخت و حمل‌ونقل محصولات پستی به اقصی نقاط کشور را آغاز کرد.امیرکبیر نخستین بار مبارزه با شکنجه را اجرایی و اقرار با شکنجه را در ایران ممنوع کرد که اکنون نیز در قانون اساسی هرگونه شکنجه منع شده و ادله حاصل از شکنجه اعتبار ندارد.امیرکبیر حذف مشاغل بی‌فایده در نظام سازمانی را پایه‌گذاری کرد و معیار ترفیع را شایستگی قرار داد و دستور شایسته‌سالاری را صادر کرد.

امیرکبیر وزارت امور خارجه را توسعه داد و سفارتخانه‌های دائمی در لندن و سن‌پترزبورگ و کنسولگری در بمبئی، عثمانی و قفقاز را تاسیس کرد. امیرکبیر سیاستی معروف به «سیاست موازنه منفی» را در پیش گرفت که براساس آن مقر رشد، به روس و انگلیس و سایر قدرت‌های خارجی امتیاز داده نشود.امیرکبیر برای تضعیف قدرت و نفوذ روس و انگلیس در ایران، می‌خواست نگاه فرانسه و امریکا را به ایران جلب کند؛ بنابراین یک قرارداد کنسولگری و یک قرارداد کشتیرانی با امریکا منعقد کرد. امیرکبیر به وضعیت ارتش و ایجاد کارگاه باروت‌سازی و توپخانه و لباس سربازان توجه کرد و امنیت را مهم می‌دانست و ۴۰ کلانتری در تهران تاسیس کرد.

حکایت‌های گوناگون از قدرت و صلابت امیرکبیر نقل شده که یکی از آنها می‌گوید:

یک نفر از تجار در راه قم، مالش به سرقت رفت و برای دادخواهی به نزد امیر آمد. امیر بر کاغذی نوشت: مال این شخص باید فورا پیدا شود، وگرنه تا ۵ فرسخ دهات اطراف را می‌کوبم و حکام را معزول می‌کنم و سکنه را جریمه می‌سازم و آن نوشته را به آن شخص داد و گفت بر سنگی در آن جاده بگذار، تا مالت را برگردانند.

شخص آن را دیوانگی دانست، اما اجابت کرد.

خبر در قم پیچید و همه بسیج شدند تا مال او را یافتند و در کنار همان سنگ نهادند.

امیر گفت: اگر حاکم، حاکم باشد، سنگ هم حکم را می‌خواند.

میرزاتقی‌خان فراهانی ملقب به امیرکبیر ایران در ۲۰ دی ۱۱۸۶ در اراک متولد شد و در ۲۰ دی ۱۲۳۰ در کاشان به شهادت رسید.

در ششمین همایش مرزهای دانش توسعه، روز ۲۰ دی که روز تولد امیرکبیر و روز شهادت او بوده و او را سرحلقه تلاشگران توسعه ایران می‌دانند به اسم روز ملی توسعه نام‌گذاری شد.

حالا ۱۷۲ سال از مرگ امیرکبیر گذشته و بعد از قرنی، اقتصاد علمی و مالیات و بسیاری از آرزوهای امیرکبیری شکل گرفته است.

امروزه سیستم بانکی در جهان و کشور ما نقش‌آفرینی ویژه دارند. اقتصاد بدون بانک معنا و مفهوم ندارد، دریافت و پرداخت همه امور مالیه کشورها فقط از طریق سیستم بانکی امکان‌پذیراست.نخستین بانک در ایران، ۳۶ سال بعد از مرگ امیرکبیر (بانک شرق ۱۲۶۶) و سال بعد بانک دولتی شاهی براساس امتیازنامه رویتر تاسیس شد.

نخستین بانک دولتی واقعی ایرانی (بانک سپه) با سرمایه ۳ میلیون ریالی نظامیان در ۱۳۰۴ متولد شد. نخستین بانک خصوصی ایران به‌نام (بانک بازرگانی) در ۱۳۳۱ آغاز به کار کرد و بانک مرکزی ایران ۷۳ سال بعد از شروع فعالیت بانکی در کشور در سال ۱۳۳۹ تاسیس شد.اگر امیرکبیر زنده مانده بود، شاید سیستم بانکی خیلی زودتر به کشور ما می‌رسید و بین مردم جا باز می‌کرد. شک نکنیم که یکی از مهم‌ترین ابزار توسعه در جهان بانک‌ها بوده‌اند. همین شعبه‌های به‌ظاهر ساده در شهرها و روستاهای جهان و کشور ما، با خود دانش، تکنولوژی، گردش مالی، فرهنگ پس‌اندازکردن و توسعه علمی را به همراه داشته‌اند.

امروز زندگی در جهان بدون خدمات بانکی امکان‌پذیر نیست. در کشور ما هم، حضور بانک‌ها، خارج از بحث‌های متداول و کمبودها و ایرادات بسیار که متاسفانه گاهی در جامعه رخ می‌نماید، بانک‌ها با خود توسعه و پیشرفت را به نمایش گذاشته‌اند.از زمان تولد دوباره بانک‌های خصوصی در بعد از انقلاب، مشتری‌مداری و احترام به مخاطب و افکار عمومی همراه با سهولت دسترسی به خدمات بانکی و تکنولوژی اینترنت، حرف‌های تازه‌ای بودند که جامعه را به‌دنبال خود کشیدند.هرچند همه باور داریم که تا رسیدن به افق آرزوهای آرمانی، فاصله کم نیست و تلاش بیشتری را می‌طلبد.

منبع: روزنامه صمت