مجاورت جغرافیایی، همگونی مذهبی و فرهنگی و سابقه همکاری های امنیتی و پتانسیل اقتصادی قابل توجه ایران و پاکستان، منافع دو کشو را به شکلی درخور توجه به یکدیگر گره زده است.
به گزارش بازار؛ در زمانه تحریم های سنگین علیه ایران، شاید تنها تمسک به گسترش تجارت با همسایگان با کشورهایی که با ایران مرز مشترک دارند امیدی برای رونق دادن به اقتصاد کشور ایجاد کند؛ البته تمامی همسایگان نیز از پتانسیل یکسانی برای این موضوع برخوردار نیستند و و درحالی که کشورهای عربی خلیج فارس بازارهایی سختگیر، لوکس و با حضور رقبای سرسخت اروپایی و آمریکایی دارند و نفوذ به آنها دشوار است، دیگر همسایگان ایران در شرق و غرب با غیبت رقبای سرسخت و نیز نزدیکی های بیشتر از نظر تاریخی و فرهنگی بازارهایی مناسب تر به‌شمار می روند و پاکستان هم از این قضیه مستثنی نیست.
ایران و پاکستان به عنوان دو کشور همسایه و تاثیرگذار در منطقه غرب آسیا، دارای مرزهای مشترک، اشتراکات دینی و مذهبی، اشتراکات فرهنگی و آداب و رسوم مشترک می باشند و به دلیل نزدیکی جغرافیایی، هزینه های تجارت بین دو کشور نسبت به سایر کشورها بسیار پایین است و در همین جهت، گسترش دیپلماسی اقتصادی با همسایگان به ویژه پاکستان، اقدامی موثر در راستای افزایش رشد صادرات و مقاوم کردن اقتصاد کشور با توجه به بازگشت دوباره تحریم ها است.
سرفصل های همکاری های فعال و ناتمام ایران و پاکستان از صادرات گاز و برق تا توافق تجارت ترجیحی
سمبل تجارت غیرنفتی ایران و پاکستان را شاید بتوان طرح ناکام صادرات گاز ایران به این کشور و سپس از طریق آن به هند دانست. طرحی که مذاکراتی مبسوط درباره آن انجام شد، نقشه راه آن ترسیم شد و حتی تا مراحل نهایی اجرا نیز رسید اما عملی نشد. بی میلی هندوستان به پیگیری این طرح و کناره گیری از آن که پیامد تحریم‌ها علیه ایران رخ داد، عملا این پروژه بزرگ را که «صلح» نام داشت از مدار انتفاع خارج کرد.
سال گذشته یک پایگاه خبری پاکستانی نسبت به جریمه حداکثر ۱۸ میلیارد دلاری برای اسلام آباد از سوی ایران در صورت عدم تکمیل خط لوله صادرات گاز ایران در خاک پاکستان تا سال ۲۰۲۴ هشدار داد.
پروژه صادرات گاز ایران به پاکستان که باید روزانه حدود ۷۵۰ میلیون فوت مکعب گاز طبیعی به پاکستان برساند، با مشکلاتی مواجه شده که اصلی‌ترین آنها، ناتوانی پاکستان برای تکمیل این زیرساخت در خاک خود بوده است و پاکستان که به دنبال انرژی با بهای بسیار پایین است طی چندین سال اخیر از احداث خط لوله در داخل خاک خود سرباز زده و تحریم ها را بهانه کرده است.
ایران خط لوله لازم برای اجرای این پروژه را در داخل خاک خود احداث کرده است. در پاکستان این خط لوله باید تا سال ۲۰۱۹ تکمیل می‌شد، اما دو کشور توافق اولیه خود را بازبینی کردند تا به پاکستان مهلت بیشتری برای ساخت این خط لوله در خاک این کشور دهند.
بر اساس روزنامه داون پاکستان، در آن زمان نور اعلم خان رئیس کمیته محاسبات عمومی که دیده بان شفافیت تمامی وزارتخانه ها و سازمان های دولتی پاکستان را برعهده دارد، گفته بود در صورت عدم تایید پروژه خط لوله پاکستان و ایران از سوی آمریکا، واشنگتن موظف به پرداخت خسارت مربوطه است.
بر اساس گزارش اویل پرایس، سال گذشته در بحبوحه افزایش قیمت جهانی ال ان جی و رقابت خریداران اروپایی که می توانستند قیمت بالاتری برای محموله های ال ان جی موجود پرداخت کنند باعث شدند کشورهای فقیری مانند پاکستان با مشکلاتی چون سرما، تاریکی و قطعی سراسری برق روبرو شوند، در حالی که پاکستان می توانست با اجرای پروژه صادرات گاز ایران به سادگی بر این مشکل فائق آید
بر اساس گزارش اویل پرایس، سال گذشته در بحبوحه افزایش قیمت جهانی ال ان جی و رقابت خریداران اروپایی که می توانستند قیمت بالاتری برای محموله های ال ان جی موجود پرداخت کنند باعث شدند کشورهای فقیری مانند پاکستان با مشکلاتی چون سرما، تاریکی و قطعی سراسری برق روبرو شوند، در حالی که پاکستان می توانست با اجرای پروژه صادرات گاز ایران به سادگی بر این مشکل فائق آید. بهار سال جاری نیز رضا نوشادی مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز از اعلام آمادگی خط لوله ایران برای صادرات گاز به پاکستان خبر داد.
اما در ماه اکتبر وزیر انرژی پاکستان اعلام کرد که در جریان سفر اخیر خود به ایران، اسلام‌آباد تعهد خود به پروژه مشترک گازی را تجدید کرد و توافق شد که دو کشور مذاکرات جدیدی برای پیشبرد طرح انتقال گاز آغاز نمایند. تکمیل این پروژه بدون شک افق های جدیدی را برای همکاری های دوجانبه میان ایران و پاکستان و افزایش فرصت های سرمایه گذاری در آن ها باز کرده و به یکپارچگی تجاری و اقتصادی در قاره آسیای مرکزی، اروپا و خاورمیانه در کنار چین و روسیه کمک می کند.
دومین ناکامی تجارت دو کشور، توافق نامه ترجیحی است که آن هم امضا شد، اما سرنوشتی بهتر از طرح نخست نداشت و می‌توان گفت تنها روی کاغذ باقی ماند؛ هرچند بار دیگر در سال گذشته تلاش برای احیای آن از سر گرفته شده است. با این وجود دو کشور هیچ گاه درگاه تجارت دوجانبه را نبستند، حتی در سال های اخیر که ایران هدف سخت ترین تحریم ها قرار دارد.
موفقیت و کارآمدی موافقتنامه تجارت آزاد به عمق و گستردگی آن منوط است. در پاکستان، به خاطرِ مخالفتِ شدید اغلب صنایع در این کشور با گشودن بازار پاکستان به روی محصولاتِ رقبا معمولاً موافقتنامه های تجارت آزاد که با دیگر کشورها منعقد شده کارایی چندانی نداشته است، بنابراین در صورت برطرف نشدن این نقیصه موافقتنامه تجارت آزاد با ایران هم دچار سرنوشت موافقتنامه تجارت آزاد میان پاکستان و ترکیه خواهد شد چنان که موافقتنامهٔ اخیر الذکر کمتر از ۲درصد از خطوط تعرفهٔ بازرگانی میان دو کشور را در بر می گیرد.
پاکستان تنها به شرطی می تواند در تجارت تهاتری با دیگر کشورها موفق باشد که بتواند این گونه تجارت را با تسهیلاتی نظیر ایجاد گذرگاه های ترابری و موافقتنامه تجارت آزاد تلفیق کند در غیر این صورت سرنوشت این گونه از مبادلات نیز مشابه سرنوشت توافقنامه هایی خواهد شد که صرفاً جنبه‌های تبلیغاتی و غیر کاربردی داشتند.
افزون بر این، ایران به عنوان یک کشور غنی از لحاظ انرژی و برق، می تواند با صدور خدمات فنی ـ مهندسی و تأمین برق و گاز این کشور و همچنین مشاوره های تخصصی به شرکت های پاکستانی، جایگاه خود را در بازار این کشور تثبیت و اقتصاد پاکستان را به خود وابسته کند.
در طی دیدار اردیبهشت ماه ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران شهباز شریف در سواحل مکران که با هدف افتتاح یک بازارچه مرزی اتفاق افتاد، افتتاح مشترک یک پروژه بین‌المللی و خط تبادل برق چابهار- پاکستان نیز صورت گرفت.
این پروژه در حوالی سال ۱۳۹۰ آغاز شد و در اردیبهشت سال جاری به بهره برداری رسید. پروژه ارتقای ظرفیت تبادل برق ایران و پاکستان، یک خط انتقال دو مداره باندل دوتایی، به طول ۸۰ کیلومتر است که ۵۰ کیلومتر آن در داخل ایران بوده و در این فاز به‌طول ۸۰ کیلومتر اجرا شده و با ولتاژ ۱۳۲ کیلوولت برق دار می شود. با بهره برداری از این خط در این فاز امکان افزایش ۱۰۰ درصدی تبادل برق با کشور فراهم پاکستان فراهم شده و به میزان ۱۰۰ مگاوات میسر می‌شود. همچنین در صورت آمادگی طرف پاکستانی و تکمیل زیرساخت‌ها در پاکستان امکان ارتقای ولتاژ خط به ۲۳۰ کیلوولت و افزایش سطح تبادل به ۴۰۰ مگاوات نیز حاصل خواهد شد.
مروری بر وضعیت تجارت ایران و پاکستان
اما در خصوص تجارت با پاکستان باید در نظر داشت که عرصه تعاملات اقتصادی برای ایران در این کشور چندان هم خالی از رقیب نیست و به جز اعمال تحریم های مجدد که مشکلات انتقال پول و بانکی را برای ایران ایجاد کرده، سابقه بیش از ۲۰ سال عضویت در سازمان تجارت جهانی و داشتن تجارت آزاد پاکستان با کشورهای آسیایی مثل چین و مالزی نیز دشواری دیگری برای ورود به بازار پاکستان است. افزون بر این، مرز ۹۰۰ کیلومتری مشترک ایران و پاکستان و عدم تامین امنیت این مرز از سوی پاکستان زمینه را برای قاچاق کالا فراهم کرده که به روند تجارت معمول دو کشور بسیار آسیب می زند. خام فروشی کالا به ویژه پوست خام، خرما و حبوبات و فقدان تعداد مکفی فرآورده های با ارزش افزوده در سبد صادراتی ایران را نیز باید به فهرست این مشکلات اضافه کرد.
تا سال ۲۰۱۰ مبادلات تجاری دوجانبه قابل توجه بود ولی از ۲۰۱۲ کاهش یافت. در سال ۲۰۱۹ ایران ۵۳۰ میلیون دلار به پاکستان صادرات داشته است و به روایتی صادرات ایران یک درصد و واردات آن نیم درصد از مجموع تجارت پاکستان است. اگرچه تجارت ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۱ رشدی نزدیک به ۶۰درصدی را در مقایسه با سال قبل نشان می‌دهد، اما عامل این افزایش حجم تجارت ۳ برابرشدن حجم صادرات کالاهای پاکستانی به ایران است تا فتح بازارهای صادراتی توسط ایران. آمارهای گمرک ایران نشان می دهد که میزان صادرات ایران به پاکستان در سال ۱۴۰۱ معادل یک‌میلیارد و ۴۸۸میلیون دلار بوده است که رقمی معادل ۸/ ۲درصد از حجم ارزشی صادرات ایران است.
ارزش صادرات ایرانبه این کشور در سال ۱۴۰۰ نیز معادل یک میلیارد و ۲۶۰میلیون دلار محاسبه شده است. ایران در بین کشورهای صادرکننده به پاکستان در جایگاه نوزدهم قرار دارد و تنها توانسته ۲/ ۱درصد از نیاز وارداتی این کشور را تامین کند. در مقابل، میزان واردات ایران از این کشور در سال ۱۴۰۱ معادل ۸۴۲ میلیون دلار و ۴/ ۱درصد از سهم ارزشی واردات ایران است. این رقم در سال ۱۴۰۰ معادل ۳۱۲میلیون دلار محاسبه شده است.
در سال ۱۴۰۰ تراز تجاری ایران و پاکستان بیش از ۷/ ۹۴۸میلیون دلار به سود ایران بوده است، در سال ۱۴۰۱ با رشد واردات از اسلام‌آباد به کمی بیش از ۲/ ۶۴۶دلار به سود ایران رسیده است؛ عمده اقلام وارداتی ایران که در این افزایش واردات سهم داشته‌اند اقلام اساسی نظیر غلات هستند که در شرایط کنونی برای کشور از اهمیت ویژه برخوردار است.
نمای کلی صادرات ایران به پاکستان تفاوتی با نمای کلی تجارت ایران با دیگر کشورها ندارد؛ عمده آن فرآورده ها و مشتقات نفتی و مواد خام و نیمه خام است و این در حالی است که با توجه به بازار مصرفی بزرگ پاکستان پتانسیل تجارت میان دو کشور بالاست و رقم تجارت نزدیک به ۲میلیارد دلاری در سال های اخیر با اتخاذ سیاست های منطقی می‌تواند افزایش پیدا کند
نمای کلی صادرات ایران به پاکستان تفاوتی با نمای کلی تجارت ایران با دیگر کشورها ندارد؛ عمده آن فرآورده ها و مشتقات نفتی و مواد خام و نیمه خام است و این در حالی است که با توجه به بازار مصرفی بزرگ پاکستان پتانسیل تجارت میان دو کشور بالاست و رقم تجارت نزدیک به ۲میلیارد دلاری در سال های اخیر با اتخاذ سیاست های منطقی می‌تواند افزایش پیدا کند.
سوخت های معدنی، روغن های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها، مواد قیری، موم های معدنی با سهم حدود ۸/ ۴۰درصد؛ شیر و محصولات لبنی، تخم پرندگان، عسل طبیعی، محصولات خوراکی با منشأ حیوانی و در مجموع بیش از نیمی از کل ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به پاکستان را در سال ۱۴۰۱ تشکیل داده است و در مقابل غلات با سهم حدود ۷/ ۸۵درصد از ارزش کل واردات و میوه،میوه های روغن دار، دانه و بذر، نباتات صنعتی یا دارویی واردات ایران را از این کشور تشکیل داده است.
نتیجه
باتوجه به فاصله نزدیک جغرافیایی دو کشور که تجارت دوجانبه میان تهران و اسلام آباد را مقرون به صرفه می کند، سایر پتانسیل های همکاری میان دو طرف را می توان در حوزه هایی چون همکاری های مشترک و مشارکت در بخش‌های صنعتی متقابل، استفاده از تجربه پاکستان در احیای صنعت نساجی ایران، سرمایه گذاری در بخش های مناسب و سودده پاکستان از جمله بخش انرژی از بالادستی تا مراکز توزیع سوخت مایع و گاز، مشارکت در تولید اقلام پزشکی با استاندارد جهانی، تامین اقلام کشاورزی از پاکستان از جمله گوشت، برنج، میوه به ویژه میوه های گرمسیر، نهاده های دامی و غلات در ازای میوه و مرکبات ایرانی، ایجاد پروژه‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری مشترک در دو کشور یا کشور ثالث جست و جو کرد.
هم چنین با توجه به فشار تحریم ها بر شبکه های بانکی ایران و مشکلات انتقال پول اقداماتی چون صدور ضمانتنامه بانکی برای پروژه های خدمات فنی و مهندسی، ایجاد خطوط اعتباری و تسهیل تبادل اسناد و رفع موانع غیرتعرفه ای می تواند راهگشای مسایل مالی در تبادلات دوجانبه تجاری میان دو کشور باشد.
افزون بر این تقویت سرمایه گذاری مشترک در منطقه آزاد چابهار با ایجاد واحدهای مشترک برای صادرات کالا به پاکستان و هم صادرات مجدد کالا به کشورهای ثالث و همچنین تأمین نیاز بازار داخل در برخی از اقلام و توسعه پیمان پولی برای استفاده از پول های محلی در تجارت با پاکستان و کنار گذاشتن دلار از روند معاملات نیز اقداماتی کارگشا در این زمینه است.