پیش از آغاز کار سازمان زمین‌شناسی بیشتر بررسی‌های زمین‌شناسی توسط شرکت ملی نفت ایران و دیگر شرکت‌های نفتی صورت می‌گرفت. اما با توجه به نگاه اقتصادی در حدود اکتشاف و استخراج نفت، نیاز به انجام مطالعات سیستماتیک زمین‌شناسی احساس شد و فکر ایجاد سازمان قوت گرفت که با همت و کوشش وزارت صنایع و معادن، قانون تاسیس سازمان در دی ماه 1338 از تصویب مجلس‌های شورای ملی و سنا گذشت. هر چند که این قانون در سال 1338 به تصویب رسید اما سازمان زمین‌شناسی از سال 1341 آغاز به کار کرد.
یکی از وظایف اصلی این سازمان جوان در طی برنامه‌ای سه گامه، تهیه و انتشار سری نقشه‌های چهار گوشه‌ای زمین‌شناسی به مقیاس 1:250.000 بود (از سال 1339 تا سال 1353).
طی 13 سال همکاری‌هاى فنى سازمان ملل و سازمان زمین‌شناسى کشور، 79 نقشه زمین‌شناسى تهیه شد که از این تعداد، 44 نقشه همراه با شرح نقشه‌هاى مربوطه منتشر شد. 22 نقشه در زمان پایان پروژه در مراحل چاپ مقدماتى و یا نهایى بود و 13 نقشه در سال 1354 در حال تهیه بودند. این 79 نقشه شامل 22 چهارگوش زمین‌شناسى به مقیاس 1:250000 (پوششى برابر 330000 کیلومتر مربع برابر 20% ایران)، 47 نقشه به مقیاس 1:100000 و 10 نقشه کوچک مقیاس بود.
فعالیت‌های سازمان بعد از پایان همکاری‌های مشترک فنی با سازمان ملل متحد سرعت و رشد چشمگیری به دنبال داشت.
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با شروع مطالعات گوناگون در حوزه علوم زمین و شروع فرآیند تولید اطلاعات پایه که در پی شناخت کمی و کیفی پوسته زمین و لایه‌های آن اتفاق افتاد فعالیت‌های این سازمان حاکمیتی دانش محور، به سمت عمق زمین و شروع تولید اطلاعات پایه در حوزه شناسایی و کشف ذخایرمعدنی سوق پیدا کرد.
بر این اساس، وظیفه اصلی سازمان، تولید اطلاعات ملی (اطلاعات پایه زمین‌شناسی، اکتشافی، عمرانی، مخاطرات طبیعی و زیرساختی) است. این وظیفه از دیدگاه داده‌ای و اطلاعاتی در سه حوزه تولید داده، پردازش و فرآوری داده و نگهداری، انتشار و استانداردسازی داده خلاصه شده است. ساختار این فعالیت‌ها با در نظر گرفتن وظایف بخش‌های فنی مانند زمین‌شناسی و اکتشاف (تولیدکنندگان داده)، ژئومتیکس و آزمایشگاه (پردازش و فرآوری داده) و پایگاه داده علوم زمین (نگهداری، انتشار و استانداردسازی داده) طراحی و راهبری شده است.
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، با توجه به ماهیت وظایف خود به عنوان یک مجموعه حاکمیتی- تخصصی و بازوی اجرایی وزارت صنعت، معدن و تجارت در آغاز چرخه معدنکاری با در اختیار داشتن مزیت‌های رقابتی مناسب از جمله بهره‌گیری از توان تخصصی و نیروهای ارزشمند متخصص، دسترسی به فناوری‌های روز دنیا، گستردگی مراکز فعالیتی مناسب در سطح کشور و همچنین حضور در مجامع علمی بین‌المللی سعی کرده تا در ارتقای سهم بخش معدن در حوزه علوم زمین و کشف ذخایرمعدنی کشور نقش به سزایی ایفا کند. این سازمان، تولید اطلاعات پایه را در قالب دو برنامه مهم شناسایی مواد معدنی با هدف ایجاد ارزش افزوده و تولید ثروت ملی و همچنین شناسایی و پایش مخاطرات طبیعی با هدف جلوگیری از زیان‌های اقتصادی- اجتماعی و هدر رفت ثروت ملی را دنبال می‌کند. این سازمان بی‌شک با در اختیار داشتن نیروی متخصص کارآمد و تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، در صورت داشتن منابع کافی می‌تواند نقش کلیدی و مؤثر داشته باشد.
این سازمان طی 65 سال سابقه و تجربه، در قالب اجرای برنامه‌های پنج ساله توسعه‌ای تمامی مساحت کشور را تحت پوشش نقشه‌های زمین‌شناسی در مقیاس 1:250،000، 1:100،000، نقشه‌های ژئوشیمیایی 1:100،000و ژئوفیزیک هوایی 1:25.000، قرار داده و همچنین صدها پروژه اکتشاف را در قالب طرح اکتشاف سراسری (از جمله فسفات، پتاس، منیزیت، منگنز، خاک‌های صنعتی، بوکسیت و عناصر نادر خاکی) اکتشاف زون‌های بیستگانه اول، بیستگانه دوم، پهنه‌های اکتشافی در فاز شناسایی– پی‌جویی را اجرا کرده که از اطلاعات پایه خوبی برخوردار است.
بدون تردید عدم توجه به نقش این سازمان در تولید اطلاعات پایه برای کشور، خسارات سنگینی در حوزه تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنایع و زیرساخت‌های ارتباطی و شهری کشور به دلیل بروز مخاطرات طبیعی طی سال‌های پیشرو در بر خواهد داشت. این مهم، توجه جدی به تولید اطلاعات پایه و نقش آن در معدن و صنایع معدنی در تولید ناخالص ملی (در حدود 7 درصد) و همچنین جبران خسارات ناشی از رخداد مخاطرات طبیعی در کشور (در حدود 6 درصد) را حیاتی می‌کند.
از طرفی باید توجه داشت که عملیاتی کردن آن نیز قطعاً نیازمند تحقق و دسترسی به اصلاح جدی ساختارهای مالی و منابع انسانی متناسب با وظایف حاکمیتی از طریق تأمین منابع مالی و راهکارهای گوناگون نظیر اصلاح ساختار بودجه، امکان مشارکت مالی با بخش خصوصی و شرکت‌های دولتی جهت تسریع در تهیه و تولید اطلاعات پایه و مشارکت در فرآیند اکتشاف ذخایر معدنی و تلاش در راستای جذب مشارکت سرمایه‌گذاران است.
طراحی و اجرای طرح تحول زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور (1400 تاکنون)
در راستای منویات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی درخصوص لزوم رسیدن به اقتصادی مستقل، بهره‌گیری مناسب از منابع طبیعی و انسانی کشور و توزیع عادلانه آن و همچنین تاکید ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران و وزیر محترم صنعت، معدن و تجارت در ضرورت ایجاد تحول بنیادین در بخش علوم زمین و معدن کشور به عنوان یکی از مولفه‌های مهم اقتصادی، اشتغالزایی و توسعه‌ای جمهوری اسلامی ایران در سال‌های پیش رو، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در قالب توافقنامه و برنامه‌ای مشارکتی با سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران(ایمیدرو) و معاونت امور معادن و صنایع معدنی وزارت صنعت، معدن و تجارت اقدام به تعریف برنامه‌ای تحولی در بخش زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایر جدید معدنی کشور کرد که پس از ماه‌ها بررسی و تحلیل فنی در کمیته راهبردی مشترک معدنی کشور با حضور مدیران و متخصصان این بخش، استان خراسان جنوبی به عنوان اولین هدف اجرای این برنامه در سال 1400 معرفی و برنامه ریزی اجرای پروژه تحول زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایرمعدنی برای آن طراحی و اجرا شد.
با اجرای موفقیت آمیز این طرح در استان حراسان جنوبی، برنامه‌ریزی جهت اجرای هدفمند و منظم طرح از ابتدای سال 1401 بصورت رسمی آغاز شد که طی آن استان‌های هدف که شامل 420 سلول اطلاعاتی در مقیاس یک پنجاه هزارم بود انتخاب شد.
این برنامه با اهداف ذیل طراحی و موفق به کسب دستاوردهایی در این خصوص شده است.
اهداف کلان:
- توسعه مناطق کم‌برخوردار و در راستای رونق بخش معدن
- تولید اشتغال مولد با نگرش ویژه بر نیروی انسانی بومی
- آمایش سرزمین در قالب کشف ذخایرجدید معدنی
- افزایش بازدهی و کاهش موثر زمان تبدیل کانسار به معدن
- تربیت نیروی انسانی متخصص بخش معدن (زمین‌شناسی و اکتشاف) در مناطق هدف پروژه تحول
ایجاد تحرک در بخش خصوصی (جامعه مهندسان مشاور) در حوزه زمین‌شناسی، اکتشاف و آزمایشگاه‌های علوم زمین از طریق برون‌سپاری فعالیت‌ها
اهم دستاوردهای کلان طی اجرای طرح تحول زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی |
زمین‌شناسی و اکتشاف
ژئوفیزیک هوایی
|
فاز اول: تولید اطلاعات زمین‌شناسی و اکتشافی
در این فاز مقرر است تا سه لایه زمین‌شناسی، زمین‌شناسی اقتصادی و اکتشافات ژئوشیمیایی در مقیاس یک پنجاه هزارم تهیه شود که با احتساب تهیه این سه لایه تعداد 1260 پروژه زمین‌شناسی و اکتشافی طی پنجسال و با پشتیبانی و تامین منابع هدفمند و مناسب اجرا خواهد شد که موجب تحولی چشمگیر در حوزه تولید اطلاعات پایه کشور و کاهش مخاطرات سرمایه‌گذاری در حوزه عمران، معدن و زیرساخت‌های کشور خواهد شد.
دستاوردهای کمی پروژه تحول استان خراسان جنوبی– مهرماه 1400 تا مهر ماه 1401
برخی عناوین دستاوردهای استان خراسان جنوبی:
ردیف | عنوان محدوده | نام برگه 1:50000 و تعداد محدوده در هر برگه |
1 | 17 محدوده طلا | بیرجند1,3-بیرجند2,1-بیرجند3,1-بیرجند4,4-جنوب سه چنگی1,1-خوسف1,1-خوسف2,1-سرچاه شور1,2-سرچاه شور4,1-سه چنگی2,1-مختاران1,1 |
2 | 60 محدوده مس | بیرجند1,10-بیرجند2,4-بیرجند3,3-بیرجند4,8-جنوب سه چنگی1,2-خوسف1,2-خوسف2,6-خوسف3,5-سربیشه1,1-سربیشه2,1-سربیشه3,1-سرچاه شور1,2-سرچاه شور4,1-سه چنگی2,2-سهل آباد4,3-گزیک4,1-مختاران1,5-مختاران4,3 |
3 | 25 محدوده نیکل | بیرجند4,3-خوسف1,4-خوسف2,2-خوسف3,1-روم3,4-سربیشه1,4-سربیشه2,3-سربیشه3,1-گزیک4,2-مختاران1,1 |
4 | 9 محدوده منیزیت | بیرجند1,1-بیرجند2,1-خوسف1,1-سهل آباد4,5-مختاران1,1 |
5 | 6 محدوده سرب وروی | جنوب سه چنگی1,3-خوسف3,2-سهل آباد4,1 |
* شناسایی بیش از 570 ناهنجاری ژئوشیمیایی رسوبات آبراهه‌ای برای عناصر طلا، مس، نقره، سرب،نیکل، آهن، روی و ….. | ||
* شناسایی 6 محدوده مستعد برای اکتشاف گوهر سنگ‌ها | ||
* تهیه 60 برگ نقشه‌های زمین‌شناسی، ژئوشیمیایی و زمین‌شناسی اقتصادی با مقیاس 1:50000 برای اولین بار در کشور | ||
* کاهش زمان تولید اطلاعات پایه زمین‌شناسی و معدنی از سه سال به حدود یکسال | ||
* بررسی آنومالی حاصل از ژئوفیزیک هوایی در منطقه اسفدن خراسان جنوبی به وسعت 24 کیلومترمربع با استفاده از روش اکتشافات ژئوفیزیک زمینی جهت اکتشاف آهن | ||
اهداف کمی مورد انتظار پروژه تحول استان کردستان (خرداد 1401 )
- 25 برگ نقشه – گزارش (3 عنوان لایه اطلاعاتی شامل زمین‌شناسی، ژئوشیمی و اقتصادی) مجموعا 75 برگ نقشه- گزارش که در اردیبهشت ماه 1403 پایان یافت
- سطح پیمایش زمین‌شناسی و اکتشافی پروژه‌ها به میزان 46.875 کیلومتر مربع در استان (هر پروژه 625 کیلومتر مربع)
- اجرای عملیات ژئوفیزیک هوایی به میزان 22.000کیلومتر خطی از خرداد ماه 1401 در پی عملیاتی‌سازی بالگرد سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور بعد از حدود 5 سال
با توجه به تکمیل و به‌روزآوری مطالعات در بازه‌های زمانی مختلف به سبب ارتقای سخت‌افزار، دانش فنی و دقیقتر شدن مقیاس مطالعات فعالیت‌های اکتشافی و به دلیل ضعف‌های تکنولوژی و کاستی‌های دانش تخصصی و مهارتی، بازنگری در تولیدات تخصصی قبلی امری اجتناب‌ناپذیر است.
اهداف کمی مورد انتظار پروژه تحول استان آذربایجان غربی (شهریور 1401)
- 12 برگ نقشه – گزارش (3 عنوان لایه اطلاعاتی شامل زمین‌شناسی، ژئوشیمی و زمین‌شناسی اقتصادی) مجموعا36 برگ نقشه- گزارش
- سطح پیمایش زمین‌شناسی و اکتشافی پروژه‌ها به میزان 22.500 کیلومتر مربع در استان (هر پروژه 625 کیلومتر مربع)
- متوسط پیشرفت فیزیکی طرح: 87 درصد
اهداف کمی مورد انتظار پروژه تحول استان قم- مرکزی- البرز و اصفهان (آذر 1401)
- 28 برگ نقشه – گزارش (3 عنوان لایه اطلاعاتی شامل زمین‌شناسی، ژئوشیمی و زمین‌شناسی اقتصادی) مجموعا 84 برگ نقشه- گزارش
- سطح پیمایش زمین‌شناسی و اکتشافی پروژه‌ها به میزان 52.500 کیلومتر مربع در استان (هر پروژه 625 کیلومتر مربع)
- متوسط پیشرفت فیزیکی طرح: 69 درصد
اهداف کمی مورد انتظار پروژه تحول استان یزد (آبان 1402)
- 13 برگ نقشه – گزارش در قالب مجموعا 39 عنوان پروژه (13 عنوان لایه اطلاعاتی شامل زمین‌شناسی، ژئوشیمی و زمین‌شناسی اقتصادی)
- سطح پیمایش زمین‌شناسی و اکتشافی پروژه‌ها به میزان 24.375 کیلومتر مربع در استان (هر پروژه 625 کیلومتر مربع)
- متوسط پیشرفت فیزیکی طرح : 52 درصد
“نقشه مناطق اولویت دار اجرای طرح تحول زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایرمعدنی”
فاز دوم: اجرای عملیات اکتشاف به روش ژئوفیزیک هوابرد
در این فاز که همزمان با شروع طرح تحول زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایرمعدنی کشور و در دورجدید فعالیت‌های سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در حوزه ژئوفیزیک هوابرد طراحی شده، 1،500،000 کیلومترخطی از مساحت کشور مورد پیمایش و شناسایی اکتشافی قرار می‌گیرد.
لازم به توضیح است که این روش برای شناسایی ذخایر پنهان و عمقی معدنی به کار می‌رود که تاکنون نیز منجر به اکتشاف کانسارهای خوبی در سطح کشور شده است.
اهداف کلان این فاز:
- اکتشاف ذخایر پنهان و عمیق
- شناسایی ساختارهای زمین‌شناسی
- شناسایی آب‌های نامتعارف و ژرف (آب کارستی)
“نقشه اولویت اجرای عملیات ژئوفیزیک هوابرد در طرح تحول زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایرمعدنی کشور”
- تکمیل عملیات اکتشاف ژئوفیزیک هوایی در بلوک دیواندره استان کردستان به وسعت 22400 کیلومتر خطی جهت شناسایی ذخایر پنهان معدنی (خرداد ماه 1401- خرداد ماه 1402)
- اجرای عملیات اکتشاف ژئوفیزیک هوایی در منطقه بردسکن استان خراسان رضوی (منطقه بردسکن- کاشمر- سبزوار) به وسعت 88 هزار کیلومتر خطی جهت شناسایی ذخایر پنهان معدنی (بهمن 1401- بهمن 1402)
فاز سوم: طرح تحول زمین‌شناسی دریایی
این طرح با هدف تولید اطلاعات پایه در حوزه سواحل و محیط‌های آبی کشور اجرا خواهد شد که شامل سه لایه رسوب‌شناسی، ژئومورفولوژی و ژئوشیمی زیست محیطی خواهد بود.
اهداف کلان این فاز:
- “تحقق سیاست‌های کلی آمایش سرزمین با توجه به مزیت‌های بالفعل و بالقوه و اجرایی ساختن موارد برجسته آن با توجه ویژه بر دریا، سواحل، بنادر و آب‌های مرزی” بر اساس بند 11 از سیاست‌های ابلاغی برنامه پنج ساله توسعه هفتم
- دستیابی به منابع و ذخایر طبیعی و معدنی در پهنه‌های آبی
- انجام مطالعات پایه زمین‌شناسی دریایی در قریب به 5000 کیلومتر از سواحل و محدوده‌های دریایی و دریاچهای مغفول مانده از دیدگاه معدنی و دسترسی و بهره‌برداری از منابع اقتصادی موجود در آب‌های آزاد
- لزوم شناسایی آلاینده‌های زیست محیطی در محیط‌های دریایی
- اجرا و طراحی اصولی در پروژه‌های عمرانی و زیرساختی دریایی، جانمایی‌های دریایی و ایمن‌سازی آن‌ها
- تبیین نقش و جایگاه ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک ایران در اقتصاد بین‌الملل در پهنه‌ها و سواحل آبی
- تامل بر روی جاذبه‌ها و پتاسیل‌های گردشگری دریایی
نقشه اولویت تولید اطلاعات پایه زمین‌شناسی دریایی طرح تحول زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایرمعدنی کشور
تعداد نقشه‌های 1:50000 در پهنه‌های آبی شمال و جنوب کشور (با احتساب 3 عنوان لایه اطلاعاتی)
- دریای کاسپین: 81 عنوان پروژه
- خلیج فارس: 204 عنوان پروژه
- دریای عمان: 84 عنوان پروژه
طرح پیشنهادی زمین‌شناسی دریایی غرب دریای کاسپین- گیلان در سال 1402
27 عنوان پروژه به مساحت 5625 کیلومتر مربع طی 9 برگه لسکوکلایه، آستانه اشرفیه، رشت، بندر انزلی، سنگرچین، رضوانده، هشتپر، چوبر و آستارا در قالب تهیه نقشه به شرح ذیل:
- نقشه‌های ژئوشیمی رسوبی و آلاینده‌های زیست محیطی
- نقشه‌های ژئومورفولوژی سواحل
- نقشه‌های رسوب شناسی
