پژوهشکده علوم زمین در سال 1373 خورشیدی با مجوز شورای گسترش آموزش عالی به‌عنوان یک واحد دانشگاهی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری وابسته به سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تاسیس گردید.
هدف اصلی از تاسیس آن شناخت مشکلات بخش صنعت، انجام پژوهشهای تقاضا محور و همچنین افزایش دانش تخصصی جامعه، سازمانهای دولتی و غیردولتی فعال در حوزه علوم زمین عنوان شده است. پژوهشکده علوم زمین باوجود ساختار چابک می‌تواند به عنوان پل ارتباطی صنعت (وزارت صمت) و دانشگاه، پتانسیل بهرهگیری از دانش و تجربه سایر اساتید دانشگاهها و موسسات پژوهشی برای انجام پژوهشهای علمی کاربردی در زمینه‌های گوناگون علوم زمین و معدن را داراست و در راستای رفع نیازهای علمی، اقتصادی و فنی کشور و کمک به اجرای برنامه‌های راهبردی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور عمل کند. بی شک وزارت صنعت، معدن و تجارت با داشتن چنین ظرفیتی در ساختار خود، برای تمامی نیازهای پژوهشی در بخش¬های زمین شناسی، معدنی و صنایع معدنی می تواند از ظرفیت پژوهشکده برای دستیابی به دانش اساتید و جامعه علمی کشور بهره‌برداری نماید.
گستره فعالیت پژوهشکده علوم زمین، در ابتدا تربیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی در حوزه علوم زمین بوده است که در این رابطه بیش از 400 دانش آموخته در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری تربیت کرده و از سال 1397 به بعد، ماموریت اصلی پژوهشکده، همانند سایر موسسات پژوهشی وابسته به دستگاه اجرایی، توسعه پژوهشهای کاربردی و تقاضا محور در زمینه‌های زمین‌شناسی کاربردی، اکتشاف مواد معدنی، منابع آب، مخاطرات طبیعی، تغییر اقلیم و زمین‌شناسی زیست‌محیطی تغییر کرده است.
در همین رابطه با افتخار می توان به گزارشات منتشر شده دفتر ارتباط با صنعت و جامعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در 4 سال اخیر اشاره کرد که در آن پژوهشکده علوم زمین در شاخص سرانه مبلغ و تعداد قراردادهای ارتباط با صنعت در بین بالغ بر ۲ هزار دانشگاه و موسسه پژوهشی وابسته به وزارت عتف، از رتبه بسیار بالایی (1% بالایی) برخوردار شده است.
انتشارات پژوهشکده
همراه با انجام پروژه‌های پژوهشی-کاربردی، بیشترین موفقیت پژوهشکده در زمینه چاپ کتابها و مقالههای علمی-پژوهشی در مجله‌های معتبر علمی و بین‌المللی است. سرانه تولید مقاله علمی پژوهشی اعضای هیات علمی این پژوهشکده در 6 سال اخیر، در هر سال بالغ بر 3 مقاله (حدود 2 مقاله ISI و یک مقاله علمی پژوهشی فارسی) برای هر عضو هیات علمی است. میانگین طرح پژوهشی خاتمه یافته موظفی نیز سالیانه دو طرح پژوهشی برای هر عضو هیات علمی است.
فعالیت‌های پژوهشی
در راستای رفع نیازهای پژوهشی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، وزارت صمت، سایر ارگانهای دولتی، بخش خصوصی و جامعه، پژوهشکده علوم زمین نقش عمده‌ای در زمینه‌های زمین‌شناسی، اکتشاف مواد معدنی، مخاطرات طبیعی و پروژه‌های زیست‌محیطی عهده‌دار بوده است که برای مثال می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
• طرحهای پژوهشی مورد نیاز سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور از قبیل تهیه نقشه‌های ژئوشیمیایی، زمین‌شناسی، نقشه‌های زمین‌شناسی و موضوعی سرور پایه مبتنی بر یادگیری ماشین، دیرینه اقلیم، مخاطرات زمین شناختی و زمین شناسی دریایی
• طرحهای پژوهشی مورد نیاز معاونت معدنی وزارت صمت با همکاری دانشکده¬های معدن و زمین شناسی دانشگاه تهران، دانشگاه خوارزمی، دانشگاه صنعتی شریف، مرکز سیاست¬های علمی کشور و سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی
• چندین طرح پژوهشی مورد نیاز سازمان حفاظت محیط زیست ایران
• پروژه‌های پژوهشی شناسایی و پی‌جویی سنگ آهن مورد نیاز شرکت‌های وابسته به صنایع فولاد
• پروژه‌های پژوهشی اکتشاف مواد معدنی و همچنین مطالعات دقیق و تخصصی ژئوفیزیکی برای بخش خصوصی
• چندین طرح پژوهشی مورد نیاز شرکت ملی نفت ایران
سایر پروژه‌های ملی کاربردی مرتبط با دریاچه ارومیه، تغییر اقلیم، ریزگردها، تدقیق گسل‌های کلان شهرها، تهیه نقشه پهنه بندی خطر زمین‌لرزه، خشک شدن تالاب¬ها، مطالعات آلودگی در پهنه‌های ساحلی و دریایی، پژوهشهای ژئوفیزیکی ساختار پوسته ایران‌زمین و موارد متعدد دیگر از جمله طرحهای پژوهشی خاتمه یافته در این پژوهشکده است.
در پایان خاطرنشان می‌سازد که علاوه بر انجام پژوهشهای کاربردی، یکی از ماموریت های پژوهشکده علوم زمین، آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی اعم از دانشجویان، دانش آموختگان و سایر علاقمندان به حوزه علوم زمین به صورت عملی و به شکل آموزش حین اجرای پروژه می باشد. در همین راستا این قابلیت وجود دارد که هر دوره آموزشی مورد درخواست دانشجویان، کارشناسان و اساتید با ظرفیت کرسی یونسکو توسط پژوهشکده علوم زمین برگزار شود.