روابط اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان طی سال‌های اخیر، با وجود چالش‌های ژئوپلیتیکی و موانع زیرساختی، روندی رو به رشد داشته است.
به گزارش مهر، ایران و جمهوری آذربایجان با بهره‌مندی از مرزهای مشترک، زیرساخت‌های ترانزیتی و اشتراکات فرهنگی و زبانی، از ظرفیت‌های اقتصادی چشمگیری برخوردارند که می‌تواند به افزایش مبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری‌های مشترک منجر شود. قرارگیری دو کشور در مسیر کریدورهای مهم بین‌المللی، از جمله راهگذر شمال-جنوب، فرصت‌های بی‌نظیری برای توسعه تجارت منطقه‌ای و جهانی فراهم کرده است.
علاوه بر این، نزدیکی بازارها، همخوانی تقاضای کالا و خدمات و امکان همکاری در حوزه‌هایی چون انرژی، حمل‌ونقل، کشاورزی و فناوری، زمینه‌ساز ارتقای روابط اقتصادی پایدار میان تهران و باکو خواهد بود.
بر همین اساس نیز روابط اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان طی سال‌های اخیر، با وجود چالش‌های ژئوپلیتیکی و موانع زیرساختی، روندی رو به رشد داشته و چشم‌اندازهای تازه‌ای برای توسعه همکاری‌های دوجانبه پیش روی دو کشور گشوده شده است.
دیروز نیز مسعود پزشکیان رئیس جمهور برای یک دیدار رسمی وارد باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان شد و در کاخ زاگولبا مورد استقبال رسمی الهام علی‌اف رئیس جمهوری آذربایجان قرار گرفت.
همچنین هم‌زمان با این سفر، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران نیز یک هیئت تجاری ۱۰۰ نفره را عازم باکو کرده است تا بازرگانان دو کشور زمینه گسترش همکاری‌های مشترک و توسعه دیپلماسی اقتصادی را دنبال کنند.
رشد ۲۰ درصدی مبادلات تجاری در سال ۲۰۲۴
بر پایه آخرین آمارهای رسمی، حجم تجارت میان ایران و جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ حدود ۴۸۰ میلیون دلار بود که در سال ۲۰۲۴ با رشد ۲۰ درصدی به ۵۸۰ میلیون دلار رسید. بنابراین موازنه تجاری دو کشور به صورت قابل توجهی (بالای ۹۰ درصد) به نفع ایران، «مثبت» است.
صادرات ایران به این کشور ۵۷۰ میلیون دلار شامل مصالح ساختمانی، محصولات پتروشیمی، مواد غذایی و ماشین‌آلات صنعتی بوده؛ در مقابل، ایران بالغ بر ۱۲.۹ میلیون دلار کالا از آذربایجان وارد کرده است.
در سه ماه اول سال میلادی نیز سطح مناسبات ایران و آذربایجان بالغ‌بر ۱۵۷ میلیون دلار بوده است که حکایت از رشد ۱۸ درصدی روابط در مقایسه با مدت مشابه سال قبل دارد.
همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که بخش بازرگانی ایران در آذربایجان بسیار فعال است. بالغ بر ۱۷۳۹ شرکت ایرانی در آذربایجان سرمایه‌گذاری کردند و در مجموع ۵.۲ میلیون دلار حجم سرمایه‌گذاری ایرانیان در آذربایجان بوده است.
پروژه‌های مشترک و مسیرهای راهبردی
از مهم‌ترین عرصه‌های همکاری دوجانبه می‌توان به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی، توسعه کریدور بین‌المللی شمال-جنوب و فعال‌سازی مناطق آزاد اقتصادی اشاره کرد. منطقه آزاد ارس در شمال غرب ایران، نقش ویژه‌ای به عنوان پل ارتباطی تجاری با آذربایجان ایفا می‌کند.
حسین پیرموذن رئیس اتاق مشترک ایران و جمهوری آذربایجان که در سفر رئیس جمهور به جمهوری آذربایجان حضور دارد، در این رابطه گفت: جذب سرمایه‌گذاری‌های مشترک در بخش‌های مختلف بسیار دارای اهمیت است؛ با توجه به سفر رئیس جمهور به این کشور، می‌توان انتظار ایجاد شرکت‌های مشترک و تأسیس شهرک‌های صنعتی دو کشور را داشت.
وی افزود: همچنین اشتراکات جغرافیایی، فرهنگی و اقتصادی دو کشور، می‌تواند الگویی موفق برای همکاری‌های تجاری منطقه‌ای ایجاد کند. به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند کشاورزی، انرژی و کالاهای مصرفی، این سفر می‌تواند به‌عنوان یک عامل تسهیلگر در کاهش موانع گمرکی و توسعه مبادلات تجاری عمل کند.
به گفته پیرموذن، با جذب سرمایه‌های دوطرفه در حوزه‌هایی مانند انرژی، کشاورزی و فناوری، می‌توان زمینه‌ساز همکاری‌های بلندمدت و پایدار اقتصادی شد.
نایب‌رئیس اتاق ایران همچنین گفت: یکی از زمینه‌های اصلی همکاری می‌تواند توسعه پروژه‌های مشترک در زمینه سوآپ گاز، تبادل برق و گسترش زیرساخت‌های انتقال انرژی باشد و به‌عنوان نقطه اتکای یک مشارکت راهبردی بلندمدت بین دو کشور عمل کند.
وی تاکید کرد: سفر رئیس‌جمهور ایران به کشور جمهوری آذربایجان، علاوه بر تقویت روابط دوجانبه، می‌تواند به‌عنوان یک نقطه عطف در تقویت دیپلماسی اقتصادی ایران در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی مورد توجه قرار گیرد.
۴ حوزه مشترک برای توسعه همکاری تهران-باکو
همانطور که ذکر شد دو کشور با ۷۶۵ کیلومتر مرز مشترک، پیوندهای تاریخی، فرهنگی، دینی و عضویت در ابتکارات منطقه‌ای همچون کریدور بین‌المللی شمال–جنوب، از ظرفیت‌های گسترده‌ای برای گسترش مبادلات اقتصادی برخوردارند. با وجود اینکه حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال‌های گذشته حدود ۹۰۰ میلیون دلار بوده، این رقم با توجه به ظرفیت‌های موجود، قابلیت افزایش چشمگیر دارد و هدف‌گذاری برای دستیابی به مبادلات چند میلیارد دلاری در سال‌های آتی است.
آنطور که صمد حسن‌زاده رئیس اتاق بازرگانی ایران می‌گوید ۴ حوزه به عنوان حوزه‌های مناسب برای توسعه همکاری دو کشور وجود دارد که به شرح زیر است.
ترانزیت و حمل‌ونقل: تکمیل پروژه راه‌آهن رشت–آستارا که به عنوان حلقه مفقوده کریدور شمال–جنوب شناخته می‌شود، اولویت نخست همکاری‌های ترانزیتی دو کشور است. این پروژه نه تنها زمان حمل کالا میان آسیا و اروپا را کاهش می‌دهد، بلکه نقش ایران و آذربایجان را در زنجیره تأمین جهانی پررنگ‌تر خواهد کرد. همچنین، توسعه بنادر آستارا و بندر انزلی و اتصال لجستیکی آنها، از جمله فرصت‌های مهم همکاری است.
انرژی: با امضای توافق‌نامه‌های سوآپ گاز بین ایران، آذربایجان و ترکمنستان، زمینه‌های همکاری سه‌جانبه در حوزه تجارت گاز و برق فراهم شده است. گسترش این همکاری‌ها از طریق سرمایه‌گذاری مشترک در زیرساخت‌های انتقال انرژی و پروژه‌های نیروگاهی در مناطق مرزی، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای پیش روی ما قرار می‌دهد.
کشاورزی و صنایع غذایی: دو کشور با در نظر گرفتن نیاز جمهوری آذربایجان به تأمین محصولات کشاورزی، دانش و فناوری ایران در حوزه کشت هوشمند، می‌توانند پروژه‌های مشترک در تولید گلخانه‌ای، آبیاری مدرن و صادرات محصولات فرآوری شده را توسعه دهند.
بازسازی و توسعه مناطق آزاد شده: در پی آزادسازی سرزمین‌های جمهوری آذربایجان، پروژه‌های عمرانی گسترده‌ای آغاز شده است. شرکت‌های ایرانی در حوزه راه‌سازی، سدسازی، برق‌رسانی، ساخت بیمارستان و مدرسه می‌توانند به طور گسترده در این پروژه‌ها مشارکت کنند.
تمرکز بر حل چالش‌ها
به گزارش مهر، با وجود پیشرفت‌ها، توسعه روابط اقتصادی دو کشور با موانعی نیز روبروست که از جمله آنها می‌توان به مشکلات لجستیکی و محدودیت‌های حمل‌ونقل در مرزهای مشترک به ویژه در آستارا، محدودیت‌های بانکی و مالی ناشی از تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و ناهماهنگی در مقررات گمرکی، تعرفه‌ها و استانداردهای فنی اشاره کرد.
کارشناسان اقتصادی بر این باورند که رفع این موانع و ارتقای سطح همکاری‌ها شدنی است منتهی باید به صورت ویژه در دستورکار متولیان امر قرار گیرد.
تقویت دیپلماسی اقتصادی و تشکیل کمیسیون‌های مشترک فعال‌تر، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل از جمله تکمیل پروژه راه‌آهن رشت-آستارا و بهینه‌سازی بنادر، ایجاد مکانیسم‌های مالی مستقل نظیر تأسیس بانک مشترک برای تسهیل مبادلات مالی و هماهنگ‌سازی تعرفه‌ها و استانداردهای گمرکی به منظور روان‌سازی تجارت از جمله راهکارهایی است که می‌تواند چالش‌های مذکور را به حداقل برساند.
پیرموذن در این خصوص نیز گفت: به همت مسئولان استانی و همکاری اتاق‌ها، امروز گمرک دو کشور ۲۴ ساعته فعال است، مذاکرات درباره تعریف تعرفه‌های ترجیحی شروع شده و در حال پیگیری است.
وی افزود: بحث داوری در تجارت بین دو کشور مورد توجه قرار گرفته است و توافق درباره ایجاد اتاق مشترک آذربایجان و ایران با هدف پیگیری مسائل حقوقی مطرح در روند تجارت و سرمایه‌گذاری نهایی شده که همه این اقدامات بسیار امیدوارکننده است.
پیرموذن از توافق برای تقویت و تکمیل چندین پروژه ریلی مشترک بین ایران و آذربایجان سخن گفت و افزود: این توافقات برای دسترسی به بازار اوراسیا اهمیت بالایی دارد. نکته دیگر برگزاری جلسات با وزارت اقتصاد آذربایجان درباره ایجاد شهرک‌های مشترک صنعتی و توافق در این بخش است که می‌تواند زمینه سرمایه‌گذاری‌های مشترک را تسهیل کند.
نایب‌رئیس اتاق ایران به سرمایه‌گذاری‌های مشترک صورت گرفته در بازار دو کشور اشاره کرد و گفت: علاوه بر اقداماتی که تاکنون صورت گرفته، سرمایه‌گذاری مشترک در مرزهای آبی و خاکی را نیز باید دنبال کنیم. این بخش را هدف قرار داده و پیگیری خواهیم کرد. بدون شک مذاکرات امروز بین رؤسای جمهور ایران و آذربایجان امکان توسعه را تسهیل می‌کند.
حسن‌زاده نیز در این رابطه گفت: تسهیل صدور روادید تجاری و افزایش تعداد دفاتر نمایندگی اقتصادی در دو کشور، رفع موانع بانکی و توسعه نظام‌های پرداخت متقابل با استفاده از ارزهای ملی، رفع موانع حمل‌ونقل و تسهیل انتقال کالا میان دو کشور و انعقاد موافقت‌نامه تجارت آزاد یا تجارت ترجیحی برای کاهش تعرفه‌های گمرکی از جمله مواردی هستند که باید مورد توجه باشند.
نقش تجارت آزاد با اوراسیا در تقویت روابط با آذربایجان
در این بین اجرایی شدن «توافقنامه تجارت آزاد» بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ اجرایی خواهد شد و از این تاریخ، واردات و صادرات ۸۷ درصد از کالاهای مشمول در تجارت میان ایران و کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به صفر خواهد رسید. همچنین اعمال هرگونه موانع غیرتعرفه‌ای نیز ممنوع خواهد بود.
هرچند جمهوری آذربایجان، عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیست، اما از زمان اجرایی شدن «توافقنامه تجارت ترجیحی» بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا -از سال ۱۳۹۹- این کشور در کریدور ترانزیتی شمال- جنوب مسیر اصلی ترانزیت و تجارت ایران با دو عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا یعنی فدراسیون روسیه و بلاروس بوده است.
زیر ساخت‌های جاده‌ای مناسبی که در داخل جمهوری آذربایجان وجود دارد به ویژه بزرگراه سراسری آستارا- باکو که در سال ۱۳۹۶ توسط الهام علی اف افتتاح شد، مسیر اصلی تجارت و ترانزیت ایران با جمهوری آذربایجان- روسیه است که بعد از باکو در ادامه مسیر در مجاورت غرب دریای خزر، به داغستان روسیه و سپس مناطق غربی پرجمعیت روسیه به ویژه شهرهای بزرگی مانند مسکو و سن پترزبورگ می‌رسد که از کانون‌های اصلی تجارت ایران با روسیه محسوب می‌شوند.
آینده همکاری‌های تهران-باکو
با توجه به پتانسیل‌های گسترده اقتصادی و ضرورت‌های منطقه‌ای، انتظار می‌رود روابط اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان در صورت مدیریت هوشمندانه چالش‌ها، در سال‌های آینده وارد فاز جدیدی از شکوفایی شود.
ثبات سیاسی، همکاری‌های راهبردی و نوسازی زیرساخت‌ها می‌تواند این مسیر را هموارتر سازد.