بردگی مجازی؛ معضل جامعه امروز

لیلا ابوالفتحی

امروزه با گسترش و همه‌گیری وب و فضای مجازی شاهد اتفاقا عجیب، جالب، خنده‌دار و گاهی ناخوشایند هستیم. دنیایی که آنقدر کوچک شده است که به قولی به «دهکده» تبدیل شده است و همه از سراسر دنیا از حال و روز هم آگاه هستند و دنیا به آکواریومی تبدیل شده که دیگر هیچ چیز در آن پنهان نیست و درهم‌تنیدگی زندگی‌ها آن چنان زیاد شده است که در مواقعی قابل تصور نیست.

استفاده از فضای مجازی به خودی خود بد نیست اما شاهد مواردی هستیم که وقتی با دقت به آنها می‌نگریم ریشه در عوامل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دارد.

خودنمایی‌ها در فضای مجازی بلای جان بسیاری از مردم شده است و ارائه سبک خاصی در این فضاها می‌تواند هم مثبت و هم مخرب باشد.

دیدن صحنه‌های زندگی دیگران ممکن است این تصور را به وجود آورد که سبک درست زندگی همین است و باعث ایجاد اختلاف، معضلات خانوادگی و تغییر سبک زندگی برخلاف اعتقادات و رسوم بعضی خانواده‌ها شود که در نهایت منجر به ایجاد اختلاف و از هم پاشیدگی زندگی‌ها شود.

طلاق عاطفی و کاهش ارتباطات بین اعضای خانواده در سال‌های اخیر بسیار چشمگیر شده است. به دلیل استفاده از شبکه‌های مجازی و ترویج سبک زندگی که واقعیت ندارد، سطح توقعات اعضای خانواده بالا می‌رود و احساساتشان دیگر درگیر یکدیگر نیست.

شنیدن خبرهایی همچون کرایه غذا برای گرفتن عکس و اشتراک در شبکه‌های مجازی، کرایه لباس، ماشین، گرفتن وام‌های سنگین برای خرید ماشین‌های مدل بالا، سفرهای خارج از کشور قسطی، شرکت در مهمانی‌هایی که هیچ‌گونه سنخیتی با فرهنگ و اعتقادات آن‌ها ندارد انسان را متعجب می‌کند اما با مطالعه دقیق مشخص می‌شود که این رفتار از خانواده‌ها و افرادی سر می‌زند که وضع مالی خوبی ندارند چون افراد متمول چندان نیازی به انعکاس این صحنه‌ها ندارند و فشار مالی بر آن‌ها وارد نمی‌کند.

فضای مجازی نامش مجازی است اما حقیقی‌ترین ضربات را بر پیکر جامعه وارد می‌کند. البته باید این مورد مهم را در نظر گرفت که باید درمان را جایگزین جلوگیری کرد چون به گفته بسیاری از روانشناسان این‌ها آرزوها و خواسته‌های افراد است که در فضای مجازی بروز می‌کند.

استفاده از فضای مجازی علی‌رغم اینکه دارای فرصت‌های فراوانی است و باعث سهولت امور خواهد شد، در صورت مدیریت نشدن صحیح و رها ساختن آن، باعث بروز نتایج ناگوار و آسیب‌های متعددی به خصوص برای کودکان و نوجوانان خواهد داشت.

بر اساس پژوهشی که صورت گرفته است به ۱۰ آسیب در جامعه ایرانی اشاره شده است: از دست دادن هویت اسلامی ایرانی، قبح‌شکنی نسبت به ناهنجاری‌های دینی و اجتماعی، بی‌مسئولیتی، اشاعه سستی و تنبلی، تمایل به گوشه‌نشینی و انزوا، تبدیل شدن سرگرمی به هدف، ناتوانی در مدیریت زمان، افزایش روحیه پرخاشگری و خشونت، تزلزل اعتماد به نفس و توسعه وسواس‌های فکری و عملی است.

در پژوهشی دیگر از سوی مژده حسن‌شاهی، کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی بیمارستان نمازی عنوان شده است که ظهور تکنولوژی‌های نوین ارتباطی در عصر حاضر به همراه تحولاتی که در فضای مجازی به وجود آمده است، بسیاری از کارکردهای خانواده‌ها را دچار اختلال کرده است.

بروز آسیب‌های نوظهور می‌تواند زمینه‌ساز نوع جدیدی از آسیب‌های اجتماعی و روانی باشد. به همین دلیل، برنامه‌ریزی برای شناسایی، پیشگیری و کاهش آسیب‌های نوظهور لازم و ضروری است.

اینترنت و فضای مجازی جای دوستان و آشنایان را گرفته و جایگزین روابط فامیلی و دوستانه شده است. افرادی که زمان زیادی در فضای مجازی طی می‌کنند ارزش‌های اجتماعی را کنار می‌گذارند و به فعالیت‌های فردی روی می‌آورند.

گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از جمله: کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد تکنولوژی، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد.

از نگاه حسن‌شاهی پیامدها و اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرد و خانواده عبارتند از:

شکل‌گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار کذب، نقض حریم خصوصی افراد، انزوا و دور ماندن از محیط‌های واقعی اجتماع،  مصنوعی شدن ارتباطات و از بین رفتن روابط صحیح اجتماعی، تضعیف نهاد خانواده و صله ارحام، بی‌هویتی، بحران هویت و اختلال شخصیت در بین نوجوانان و جوانان، فریب و بهره‌کشی جنسی، تلف شدن وقت جوانان و فاصله گرفتن آنها از واقعیت، انتقال هنجارها و نرم‌های ارزشی و اخلاقی غربی، وابستگی شدید روانی و فکری به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، آسیب‌های جسمانی از قبیل فشارهای عصبی، چاقی، انزوا، چشم درد و …، گسست فکری و عاطفی، تهدید بنیان‌های خانواده و نارضایتی‌های خانوادگی مانند افزایش سن ازدواج، تجرّد جوانان، طلاق، فرار از منزل، فحشا، سردی روابط زن و شوهر و سایر مسایل و مشکلات خانوادگی ، تعارض ارزش‌ها.

همراهی خانواده با فرزندان، ایجاد فضای صمیمی در خانواده، آموزش مهارت‌های لازم به نسل جوان، ایجاد رابطه اعتماد بین والدین و فرزندان، نکشاندن روابط فضای مجازی به فضای واقعی، پرهیز از وبگردی‌های بی‌هدف، مطرح نکردن اسرار خانوادگی و مشکلات زندگی خود در فضای مجازی، انتشار ندادن اطلاعات شخصی و خانوادگی و… از مهم‌ترین راهکارهایی هستند که کارشناسان برای استفاده صحیح از فضای مجازی به خانواده‌ها پیشنهاد می‌دهند.

آشنا کردن جوانان به آسیب‌های فضای مجازی و آموزش راه‌های صحیح استفاده از فضای مجازی از سوی خانواده‌ها به فرزندان خود می‌تواند از بروز مشکلات برای جوانان و خانواده‌ها جلوگیری کند. خانواده‌ها نباید ابزار تکنولوژی که آشنایی با آن ندارند را به راحتی در دسترس جوانان قرار دهند.

والدین اگر به فکر غذای جسمی فرزندان خود هستند، باید به فکر غذای روحی فرزندان خود نیز باشند و اجازه ندهند هرکسی در فضای مجازی هر غذای مسمومی را وارد فکر و اندیشه جوانانشان کند. نسبت به حضور فرزندان خود در دنیای مجازی حساسیت بیشتری داشته باشند.

در موضوع ازدواج ها نیز مسائلی چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و … را می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه دینی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت، کم‌رنگ شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است .

در شهریور امسال پژوهشکده مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی، بسته پیشنهادی و راهبردی را برای حل معضلات آسیب‌های اجتماعی و مواجهه دولت سیزدهم با این مسائل را به رئیس‌جمهوری ارائه داد.

در این کتاب ۲۴نفر از اساتید، کارشناسان ارشد حوزه و دانشگاه در مقابله با اعتیاد، محرومیت و حاشیه‌نشینی، طلاق، پیری جمعیت، آسیب‌های فضای مجازی و مفاسد اخلاقی پرداخته است.

با توجه به تغییر سبک زندگی و تمایل بیش از پیش افراد برای استفاده بیشتر از فضای مجازی به منظور در امان ماندن افراد به خصوص کودکان و نوجوانان از آسیب‌های متعدد فضای مجازی، نهادها و سازمان‌های مسئول به خصوص شورای عالی فضای مجازی، حوزه علمیه، وزارت آموزش پرورش، وزارت ارتباطات، سازمان تبلیغات اسلامی و سایر نهادهای مرتبط وظیفه دارند برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و درازمدت برای مقابله با این آسیب‌ها تدوین کرده و آنها را اجرا کنند.