داستان خبرساز شدن فساد در کشور، داستان جدیدی نیست. هر روز مردم این مرز و بوم اخباری از فساد گسترده را می‌شنوند که حتی در مخیله‌اشان امکان شمارش صفرها را ندارند. گویی مسابقه‌ای بزرگ برای فساد در کشور ما برپا شده است. تنزل رتبه ایران در مبارزه با فساد هم گویای ابعاد گسترده فساد مالی در کشور است.
البته داستان فساد در کشور ما موضوع جدیدی نیست سالها است که برای مبارزه با فساد هزینه پرداخت شده و شهادت امیرکبیر صدراعظم ناصری شاهدی بر این ادعا است. صدراعظمی که در طول سه سال و اندی از صدراتش توانست بساط فساد را در دولت جمع کند و در نهایت در حمام فین کاشان به قتل رسانده شد.
در سالگرد شهادت امیر کبیر تشکلهای مردمی مبارزه با فساد دورهم جمع شدند تا «دغدغه‌های مبارزه با فساد» را بازآرایی کرده و برای آن راهکار ارائه کنند.
به همین دلیل در هجدهمین روز از دیماه 1402 نظریه‌پردازان مبارزه با فساد دور هم جمع شدند . حسن عابدی جعفری، بهمن عشقی، فرشادمومنی ضمن سخنرانی و حسین راغفر ،بهاره اروین و شهرام حلاج ضمن حضور در میزگردی به بیان نظرات خود پرداخته و نسبت به تبعات گسترش فساد هشدار دادند.
به گزارش جماران، گروه اقتصاد و درآمد: البته داستان فساد در کشور ما موضوع جدیدی نیست سالها است که برای مبارزه با فساد هزینه پرداخت شده و شهادت امیرکبیر صدراعظم ناصری شاهدی بر این ادعا است. صدراعظمی که در طول سه سال و اندی از صدراتش توانست بساط فساد را در دولت جمع کند و در نهایت در حمام فین کاشان به قتل رسانده شد.
در سالگرد شهادت امیر کبیر تشکلهای مردمی مبارزه با فساد دورهم جمع شدند تا «دغدغه‌های مبارزه با فساد» را بازآرایی کرده و برای آن راهکار ارائه کنند. به همین دلیل در هجدهمین روز از دیماه 1402 نظریه‌پردازان مبارزه با فساد دور هم جمع شدند . حسن عابدی جعفری، بهمن عشقی، فرشادمومنی ضمن سخنرانی و حسین راغفر ،بهاره اروین و شهرام حلاج ضمن حضور در میزگردی به بیان نظرات خود پرداخته و نسبت به تبعات گسترش فساد هشدار دادند.
فقدان اراده عالمانه و سازمان یافته مبارزه با فساد
در بخشی از این نشست، فرشاد مومنی استاد دانشگاه علامه، ضمن بیان اینکه ارائه الگو در مبارزه با فساد، مستلزم وجود اراده مبارزه با فساد است، گفت: آن چیزی که از من خواسته شد این بود که در مبارزه با فساد چگونه می‌توان از میراث اخیر بهره برد این خواسته مبتنی بر این فزض است که گویی یک اراده عالمانه و سازمان یافته برای مواجهه با فساد وجود دارد و تنها کمبود ما وجود الگو است. با کمال تاسف مشاهده می‌شود که شواهد و زمینه ها به تعداد زیاد حاکی است که اراده جدی در مبارزه با فساد وجود ندارد.
وی در ادامه افزود: به هر حال مبارزه با فساد نشانه‌هایی دارد که مهمترین آن وجود یک نظام آمار و اطلاعات بهنگام و شفاف و در دسترس است اما روندهای موجود در جهت عکس حرکت می‌کند. حتی داده‌های منظم منتشر شده پیشین در گلوگاه اصلی قطع شده و با پنهانکاری بیشتر روبرو شده است.
یکی از مسائل خیلی حیاتی در مبارزه با فساد که جز بدیهیات اولیه محسوب می شود این است که برنامه مبارزه با قساد باید مبتنی بر پیشگیری باشد. در این زمینه هم به اندازه کافی مستندات وجود دارد که در یک ساختار کج کارکرد رانتی اگر برنامه مبارزه با فساد ، یک برنامه انفعالی و پسینی باشد در آین صورت با ظهور و بروز امواج گسترده ای از موارد وقوع فساد مواجه خواهید شد .
این استاد اقتصاد مواجهه گزینشی از فساد را نادرست خواند و گفت: و در این صورت ناگزیر به گزینش از بین انبوه موارد رخ داده فساد خواهید شد و به محض اینکه بحث از گزینش مطرح شود. کارآمدی بازدارنده مبارزه با فساد را دچار اختلال می‌کند در چنین شرایطی اگر صادقانه با مواردی از فساد برخورد شود چون هر فرد در حیطه مواجهه خود با بیشمار موارد وقوع فسادی که کسی با آن کار نداشته است مواجه می‌شود در این صورت نمی تواند این اقدام را حمل بر صحت بکند. در نهایت این بحث مطرح می‌شود که باید دید در پشت پرده چه افرادی با هم مشکل دارند که مشکلشان را تحت عنوان مبارزه با فساد حل و فصل می‌کنند. با کمال تاسف از این قبیل نشانه‌ها بسیار زیاد است بنابراین به نظر می‌رسد که همه افرادی که وقوف عالمانه بر خانمان برانداز بودن فساد دارند باید در برنامه های خود کار فرهنگی انجام دهند تا به افرادی گفته شود ای کسانی که ایمان آوردید فساد چیز خوبی نیست .
حل شدن مشکلات در گرو مبارزه با فساد
مومنی به بازبینی اندیشه رابطه مردم با حکومت پرداخت و گفت: در اندیشه توسعه از جنبه سیاسی هیچ عنصری مشروعیت سوزتر از فساد نیست بنابراین افرادی که با قصد قربت در این زمینه سهل انگاری می‌کنند باید بدانند که جه بهایی را دارند، به ساختار قدرت تحمیل می‌کنند. از جنبه اجتماعی، هیچ عنصری دراعتمادزدایی در کل عرصه های حیات جمعی به اندازه فساد موثر نیست.
در شرایطی که میان مردم با حکومت و حکومت با مردم و مردم با مردم اعتماد وجود نداشته باشد در آین صورت مشخص است که در صورت فساد، با چه ماجراهایی روبرو خواهیم شد و چه هزینه هایی پرداخت می‌شود. به نظر می رسد که تبیین های خیلی فراتر از آنچه که تا الان برای فساد انجام شده،لازم است.اما ابن رویکرد در ساختار قدرت به رسمیت شناخته نشده است.
وی در ادامه افزود: از جنبه اقتصادی گفته می شود که عریان ترین و نابود کننده ترین شیوه تعرض به حقوق مالکیت، فساد است. و در غیاب سطوح قابل قبولی از امنیت حقوق مالکیت، سنگ روی سنگ اقتصاد بند نمی شود به همین دلیل عزیزان باید درک کنند که بحران‌های روبه افزایش که با ناتوانی در مواجهه با آن روبرو هستیم به این دلیل است که تا بساط فساد برپاست مسائل ما حل شدنی نیست.
استاد اقتصاد داانشگاه علامه تصریح کرد: با کمال تاسف هیچ اهتمام معنی‌داری برای طراحی و تدوین برنامه های میان مدت و بلندمدت و بودجه های سالیانه با کیفیت مشاهده نمی شود اما حتی اگر چنین چیزی وجود داشته باشد وقتی فساد وجود دارد در نتیجه کیفیت آنها از کارکرد افتاده و به ضد خودش تبدیل می‌شود.
میراث ارزشمند مبارزه با فساد
فرشاد مومنی به مثال های تاریخی در مبارزه با فساد اشاره و تصریح کرد: پرشمار شواهد ایرانی و بین المللی وجود داردکه به نظر می‌رسد که باید روی آنها متمرکز شد در این زمینه با نهایت خضوع توصیه می‌کنم که از جنبه ایجابی برنامه‌های پیشنهاد دهنده مبارزه با فساد در تجربه تاریخی ایرانی همچون رویکرد میرزاتقی خان امیرکبیر و استادش میرزا ابوالقاسم قائم مقام و تجربه زنده‌یاد دکتر محمد مصدق در دوره پهلوی و مهندس میرحسین موسوی در دوران جمهوری اسلامی مورد بازبینی قرار گیرد. به نظر من وجود آقای دکتر عابدی جعفری که در سخت ترین مقاطع تاریخی توانستند یکی از پرافتخارترین نتایج را به نمایش بگذارند می‌تواند مثمر ثمر باشد. به عبارتی ایشان مخزن الاسرار جنبه ایجابی مبارزه با فساد هستند.
وی در ادامه افزود: متاسفانه آقای عابدی جعفری به اندازه صلاحیت خود در جامعه مورد توجه قرار نگرفتند، همین نکته نشان دهنده این است که جامعه از چنین نعمتهایی محروم شده است. البته امثال ایشان از باب تاسف کم نیستند. تاسف ما از جهت به حاشیه رانده شدن است.
ضرورت بازبینی تجربه فروپاشی شوروی
مومنی به تجربه فروپاشی شوروی اشاره کرد و گفت: در زمینه تجربه خارجی توصیه من، تمرکز بر روی تجربه فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی است. اهمیت بررسی این تجربه به این دلیل است که روسیه در 200 – 300 سال گذشته مرتب در سرنوشت ما موثر بوده و مداخله کرده و بررسی این تجربه بسیار ارزشمند است که چطور یک امپراطور وسیع که هژمون بزرگی بود و تصور می‌کرد که تنها با تهدید خارجی مواجه است و به این منظور بی‌سابقه ترین تخصیص منابع مالی را در زمینه تسلیحاتی و تظامی به کار گرفت، از درون فروپاشید.
وی در ادامه افزود: این فروپاشی از درون، ریشه در فساد داشت. توصیه من مطالعه دوره چهارجلدی آندره فونتن با عنوان تاریخ جنگ سرد و تاریخ تنش زدایی و یکی بدون دیگری است. مسائل بسیار عبرت آموز وجود دارد که تاکید دارد که اتحاد جماهیر شوروی مشروعیت خود را از دست داد و دستگاه قضایی حکومت در برابر کوچکترین نقدها ،خشن‌ترین وحشی‌ترین رفتار را نشان می داد اما در برابر فساد مالی حکومت‌گران و منسوبین تیغ اش کند بود و اصلا نمی برید.
استاد اقتصاد دانشگاه علامه تصریح کرد: مساله بسیار مهم که در مورد تجربه اتحاد جماهیر شوروی بسیار آموزنده است ، این است که آنها در سیاست داخلی اتکای غیرمتعارف به توان نظام و امنیتی داشتند که این توان به دلیل فساد از کار افتاد . در برخی از آثار این سوال مطرح شده که چطور یک ابرقدرت از افغانستان شکست خورد و مجبور به خروج شد.
اصل ماجرا ، فساد گسترده در بین نظامیان بود. بنابراین بخش اعظم تسلیحات، مواد غذایی و داروها به دلیل فساد در بین نظامیان اتحاد جماهیر شوروی به دست مجاهدین می افتاد و همبن موجب شد که آنها از افغانستان شکست بخورند و فرو بریزند .در کتاب فونتن نوشته شده که تیر خلاص فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی از درون توسط برنامه تعدیل اقتصادی زده شد زیرا این برنامه به شدت نابرابرساز و تنبیه کننده فرو‌دوستان و بسترساز گسترش فساد بوده است. در این زمینه موارد عبرت آموز زیادی وجود دارد و واکاوی این تجارب می تواند کمک کننده باشد.
صد رحمت به برنامه ششم!
استاد اقتصاد علامه افزود: شناخت فساد با دشواری روبرو است چون اساس فساد بر پنهانکاری عدم شفافیت استوار شده است. فساد باید از طریق نشانه ها شناخته شود. در ادبیات توسعه ۱۵ گروه نشانه وجود دارد. اگر این نشانه ها در جامعه ای وجود دارد در این صورت باید متوجه شد که فساد گسترده و عمیقی وجود دارد.
یکی از مهمترین نشانه ها، وجود ناکارآمدی در نظام قضایی، قانونگذاری و اجرایی است. بنابراین پرسش عالمانه این است که آیا جامعه با ناکارآمدی مواجه است. همه تاکید دارند که پرسشی تاکیدی است و همه جیز به صورت نظام‌وار پاسخ آری می دهند. می‌توان یک نمونه را ذکر کرد. برنامه ششم منابع ارزی و ریالی پیش بینی شده در قانون در عملکرد بسیار فراتر از برنامه رفت به عبارتی هم ارز و هم ریال بیشتری هزینه شد اما مرکز پژوهش‌های مجلس گفته که کارنامه اش آن موفق بوده است!
مومنی تصریح کرد: در این شرایط آبی از آب تکان نمی خورد هیچ کس پرسشی در این زمینه طرح نکرد و حتی طرح مساله هم نشد. حتی فردی این دغدغه را نداشت که چه کاری در برنامه ششم انجام شد که باید در برنامه هفتم انحام نشود. من صمیمانه و با نهایت خضوع عرض می کنم که وقتی کیفیت برنامه هفتم را ملاحظه می‌کنید می‌گویید صد رحمت به برنامه ششم.
نگرانی از ابعاد ناکارآمدی در ایران
مومنی در ادامه افزود: می‌توان از روی حافظه لاینقطع در مورد ناکارآمدی صحبت کرد که البته مجال آن نیست. مدیریت اقتصادی کشور در دوران بعد از جنگ تمام مدت نگران افزایش نرخ ارز بوده است گزارش‌های رسمی نشان می دهد که در طی بالغ بر سی ساله گذشته چیزی حدود 400 میلیارد دلار صرف جلوگیری از افزایش نرخ ارز شده است با محاسبه آقای دکتر شاکری و با لحاظ کردن قدرت خرید از دست رفته دلار در این سی سال چیزی حدود ۲۸ هزار برابر شده است.
ابعاد ناکارآمدی در حد و حدودی بزرگی پیدا کرده است . البته رویه غالب ابن است به محض طرح چنین موضوعاتی عزیزان به سرعت اصل خبر را تکذیب و انکار می‌کنند. موارد مشابه در طرح های عمرانی همچون مسکن قابل مشاهده است که خسارت عظیمی را وارد کرده است . به اسم ناکارامدی به کام فاسدان مشکلات زیادی ایجاد شده است.
وی به رویکرد توسعه اشاره و تصریح کرد: متفکران توسعه بر این باورند که فساد مهمترین نشانه اش شکل دادن بحران مشارکت در سرنوشت سیاسی و اقتصادی است اگر دیدید که مردم در سرنوشت خود مشارکت شایسته و بایسته ندارند بدانید که در کشور فساد بیداد می‌کند من در مورد مشارکت سیاسی که قابل مناقشه است، چیزی نمی گویم اما در مشارکت اقتصادی با توجه به داده سرشماری سه دهه گذشته از کل جمعیت کشور در سنین فعالیت ایران چیزی نزدیک به دو سوم هیچ نقشی در تولید ملی ندارند.
استاد اقتصاد دانشگاه علامه افزود: هر پانزده محور را رویت کنید متوجه میشوید که اگر واقعا اراده‌ای برای مبارزه با فساد وجود داشته باشد این مساله در تسخیر علم قرار دارد شما لازم است تا به دانایان بیشتر از نادانان بها بدهید تا نتیجه را مشاهده کنید. این تعبیر مولا علی (ع) است که می فرمایند عهدی است ازلی میان خداوند و دانایان .دانایان باید پناه مردم بی پناه جامعه باشند و این دانایان چه در سطح دانشکاه چه موسسات پژوهشی و چه رسانه در این زمینه مسئولیت سنگین دارند و باید دانست که برای هر جیز ارزشمندی باید هزینه پرداخت کرد و خداوند مقدر کرده که هر چیز خوبی بدون هزینه حاصل نمی‌شود.
عشقی: اگر امیر کبیر الان زنده بود قطعا دق می‌کرد!/ هیچ چیز به اندازه فساد آرامش مردم را مختل نمی کند / اولین قانون بودجه مدرن را میرزاتقی خان تهیه کرد
به گزارش جماران گروه اقتصاد و درآمد: «امیر کبیر» در نزد ایرانیان «اسطوره‌ای بزرگ» است. صدراعظمی که به بهای جانش در برابر فساد دربار ایستادگی کرد و ذره‌ای حاضر به مصالحه نشد. به همین دلیل تمام دلسوزان این مرز پرگهر تلاش دارند تا در آستانه بیستم دیماه دور هم جمع شوند تا ضمن بررسی ابعاد شخصیتی« صدراعظم جاوید نام ایران» تلاش کنند تا رویکرد او در مبارزه با فساد را بررسی کرده و در مورد این نکته به تبادل نظر بپردازند که اگر امیر کبیر الان زنده بود در وانفسای «افزایش اختاپوسی فساد » در کشور چه اقدامی را انجام می‌داد.
شورای تشکلهای مبارزه با فساد، در سالن فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی دور هم جمع شدند تا به بررسی ابعاد فساد بپردازند. در ابتدای نشست حسن عابدی جعفری، فرشاد مومنی، بهمن عشقی سخنرانی و در بخش دوم بهاره آروین، حسین راغفر، شهرام حلاج در میزگردی شرکت کردند. در این نشست عشقی به سخنرانی پرداخت که در ذیل آمده و می‌خوانید :
دبیرکل اتاق بازرگانی تهران ضمن ارزیابی شخصیت امیر کبیر گفت: قطعا واژه امیر برای میرزاتقی خان واژه درستی است. اگر از تاسی از امیرالمومنین بخواهیم این واژه را ارزیابی کنیم باید گفت که امیر یک شیعه شش دانگ بود و به قولی، مومن‌ترین وزیر کابینه بود. به همین دلیل این واژه برازنده وی هست . امیر بسیار مذهبی بود و زیبا زیارت عاشورا می خواند و مخالف خرافه بوده است و برای تعزیه حدودی را تعیین کرد.
بهمن عشقی در ادامه افزود: به نظر من، اگر امیرکبیر امروز زنده بود، قطعا دق می‌کرد. قصد من بیان سخنان سلبی و ناامید کننده نیست و تلاش من بهره‌گیری از رویکرد ایجابی است. شرایط امروز بسیار ناگوار است. در چنین شرایطی، اطلاق واژه رفتار منطقی دور از حقیقت است.
امیر کبیر جانشین یک رمال
عشقی به شرایط کشور در زمان صدرات امیر کبیر پرداخت و گفت:زمانی که امیر به قدرت رسید و صدر اعظم شد و دولت را از حاج میرزا آقاسی تحویل گرفت اوضاع بسیار اشفته بود و یک رمال صدراعظم ایران بود. اگر یک جستجوی ساده انجام بدهید متوجه هم‌زمانی صدرات آقاسی با نخست وزیری جان راسل در بریتانیا میشوید. در آن زمان.میرزاآقاسی بیست هزار لیره انگلیسی و جان راسل پنج هزار لیر حقوق دریافت می‌کرد.
تلاش امیر کبیر برای تراز کردن درآمد و هزینه
وی در ادامه افزود: وقتی میرزاتقی خان به قدرت می‌رسد، سیصد هزار تومان پول در خزانه بود و اظهار می‌کنند که 800 هزار تومان جواهرات در خزانه وجود داشته که کمتر از نصف آن احصا می‌شود. در آخرین سال حکومت حاج میرزا آقاسی ایران حدود سه میلیون تومان درآمد داشت. اگر امیر کبیر الان زنده بود قطعا تراز درآمد و هزینه را انجام می داد اولین قانون بودجه مدرن را میرزاتقی خان تهیه کرد . این در حالی است که کشور هنوز از تنظیم قانون بودجه جامع عاجز است!
دبیرکل اتاق بازرگانی تهران تصریح کرد: امیر کبیر اول از همه درآمد و حقوق شاهزادگان را تا یک دهم کاهش داد و جلوی بریز و بپاش شاه در شکار را گرفت.حقوق شاه را دو هزار تومان و حقوق خود را به کمتر از دو هزار در سال تقلیل می دهد. اولین کاری که می‌کند تسلط به درآمد و هزینه کشور است و وضعیت کشور را با توجه به درآمد متعادل می‌کند و دومین کار مهم امیرکبیر، رفع مداخله کشورهای خارجی است.
حذف قانون سور و سات قشون ناصری
وی در ادامه افزود: امیر کبیر از اصلاح ادبیات اداری شروع کرده و القاب بی مورد را حذف می‌کند و دستگاه دولت را پاکیزه می کند و قانون سور و سات را حذف می کند بر اساس این قانون قشون شاه هر چیزی که پیدا می‌کرد، می‌توانست مصادره کند. فریدون آدمیت نقل می‌کند که من فکر می‌کردم اینها افسانه است اما بعد دیدم که واقعیت دارد.
امیر کبیر ضمن حذف این قانون در قشون، نظام لجستیک ایجاد می‌کند. تصریح می‌کند که اگر قرار است مالی از رعیت گرفته شود باید ارزش گذاری شده و دوم جلب رضایت شود و در نهایت ترتیب پرداخت داده شود. او تلاش می‌کند چهره یک دولت راستگو و صادق را بسازد . امیر کبیر وسواس گونه پاک دست است و ادا و اصول هم در نمی آورد. این پسر آشپز ضرورتی به اثبات خود ندارد.
استاد مسلم عرصه دیپلماسی
عشقی تصریح کرد: من اظهارات سفرای آن زمان را خواندم که چه بلایی سرشان آورد اما همه آنها با احترام با او برخورد می‌کردند.
امیرکبیر بلایی سر عثمانی‌ها در معاهده ارزنه الروم آورد که تاریخی است اما با این حال همواره مورد احترام دربار عثمانی بود. با وجود اینکه دست و پای سفرا را در مداخلات بسته بود با این حال همیشه او را تکریم می‌کردند. شاهکار او در حذف فصل هفتم عهدنامه ترکمانچای بی‌نظیر است.
وی در ادامه افزود: با یک تخصص ویژه با کارت دولت بریتانیا و روسیه بازی می‌کند. مهمتر اینکه کشورهای ثالث را درگیر می‌کند. با وجود سیاست انزواطلبانه آمریکا قبل از جنگ جهانی اول برای حضور در عرصه جهانی با آنها وارد مذاکره می‌شود تا قدرت سوم را برای ایجاد موازنه وارد کند.
اهمیت به بخش خصوصی
عشقی تصریح کرد: میرزاتقی خان به بخش خصوصی اهمیت زیادی می داد داستان دادن زردوزی لباس نظامیان به خورشید خانم بسیار معروف است. ایران همچنین در اولین اکسپوی لندن اسلحه می فروخت و به ظرفیت بخش خصوصی توجه زیادی داشت امیر به تکنوکراسی معتقد بوده و آنها را به قدرت می رساند..امیر بسیار فن سالار بود همان موضوع مهمی که ما ۴۳ سال در آن مانده‌ایم.
قانون محور بودن امیر کبیر
وی در ادامه افزود: امیرکبیر به عدالت در برخورد معتقد بود. فریدون آدمیت گفته که قاضی شرع علیه یکی از عوامل امیر کبیر که تخلف کرده بود، حکم می دهد. در نهایت حاکم شرع به امیر کبیر نامه می‌نویسد و می‌گوید که این حکم داده شده است اما هرچه شما دستور بدهید اجرا می شود. همان زمان امیر کبیر در پاسخ می گوید که از عدالت ساقط شدی چون به من نامه نوشتی هرچی قانون می گوید را باید اجرا کنید !
آمادگی اتاق تهران در مبارزه با فساد
من دو موضوع را در خاتمه می گویم اول اینکه اتاق تهران آماده است که در مبارزه با فساد اقدامات جدی را انجام دهد پیشنهاد می کنم که اتاق تهران به عضویت سمن دربیاید و کمک مالی انجام شود که بسیار ارزشمند است. به هر حال گسل اجتماعی و گسست بزرگی به دنبال فساد رخ می دهد را باید برطرف کرد. در کنار تمام معضلات باید به این نکته توجه کرد که اتاق تهران می‌تواند این نشست‌ها را میزبانی کند و باید این دیالوگ را ساری و جاری کرد زیرا هیچ چیز به اندازه فساد آرامش مردم را مختل نمی کند. با ید تلاش کرد تا خلف صالحی برای امیر کبیر بود.